ҲАР БИР МУРОЖААТ – ЭЪТИБОРДА!
Мамлакатимизда жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларига эътибор кундан-кун ортиб бормоқда. Бу, ўз навбатида, барча давлат бошқаруви органлари, жумладан, судлар зиммасига ҳам алоҳида масъулият юкламоқда. Хусусан, Олий судда жисмоний ва юридик шахслар мурожаатларини кўриб чиқиш бўйича ягона ҳуқуқий тизим яратилиб, соҳага тааллуқли ҳуқуқий база такомиллаштирилмоқда.
Олий суд Раёсатининг 2021 йил 9 ноябрдаги қарорига асосан “Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва қуйи судларда жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқиш тартиби тўғрисида”ги Йўриқнома янги таҳрирда тасдиқланди. Унда суд тизимида фуқаролардан умумий мазмунда келиб тушган мурожаатлар билан ишлаш тартиби белгиланди.
Маълумки, судларга икки хил тоифада, яъни процессуал ва умумий мазмундаги шикоят аризалари билан мурожаат қилинади. Умумий мазмундаги мурожаатлар – хат, ариза, таклиф ва шикоят бўлса, процессуал мазмундаги мурожаатларга муайян низо ёки суд қарори билан боғлиқ бўлган ариза, даъво аризаси, илтимоснома, апелляция ва кассация тартибидаги шикоятлар киради.
Қонунчиликка мувофиқ, барча фуқаролар, фуқаролиги бўлмаган шахслар ва чет эл фуқаролари бузилган ҳуқуқ ва эркинликларини тиклаш юзасидан судга оғзаки, ёзма ёки электрон шаклда мурожаат қилиш ҳуқуқига эга.
Умумий мазмундаги мурожаатлар “Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида” қонунда белгиланган тартибда, яъни судга келиб тушган кундан бошлиб 15 кун ичида, қўшимча ўрганиш ва текшириш, қўшимча ҳужжатларни сўраб олиш талаб этилганда 1 ойгача бўлган муддатда кўриб чиқилади. Агар ариза ва шикоят муддати узайтирилса, бу ҳақда мурожаат қилувчига хабар берилади.
Фуқаролик, жиноят, маъмурий ҳуқуқбузарлик, иқтисодий ва маъмурий ишлар бўйича процессуал мазмунда берилган шикоятлар процессуал қонунчиликда белгиланган муддатларда кўриб чиқилади.
Кейинги йилларда судларга жисмоний ва юридик шахслардан мурожаат қилувчилар сони сезиларли даражада камайган. Жумладан, 2023 йилда судларга 138 минг 821 та мурожаат келиб тушган.
Шундан Олий судга 52 минг 287 та, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Виртуал ва Халқ қабулхоналари орқали 66 минг 840 та, вилоят ва унга тенглаштирилган судларга 17 минг 17 та, маъмурий судларга 2 минг 235 та, республика ҳарбий судларига 442 та мурожаат келиб тушган.
Олий судга келиб тушган мурожаатларнинг 20 минг 607 таси ёки 39,4 фоизи умумий мазмундаги, 31 минг 680 таси ёки 60,6 фоизи кассация ҳамда такрорий кассация тартибидаги шикоятларни ташкил қилган.
2023 йил давомида умумий мазмунда келиб тушган мурожаатлар олдинги йилдаги 24 минг 480 та мурожаатга нисбатан 15,8 фоизга камайган. Аммо кассация ҳамда такрорий кассация тартибидаги мурожаатлар 1 минг 84 тага ёки 3,5 фоизга кўпайган.
Албатта, мурожаатларнинг кўпайишини аҳолининг суд тизимига нисбатан ишонч ортиб бораётгани билан изоҳлаш жоиз.
Айтиш керакки, Жиноят-процессуал кодексининг 499-моддасида биринчи ва апелляция инстанцияси судининг ҳукми, ажрими устидан кассация тартибида шикоят қилишга бўлган ҳуқуқ маҳкумга, унинг ҳимоячиси ва қонуний вакилига, жабрланувчига ва унинг вакилига, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар ва уларнинг вакиллари биринчи ва апелляция инстанцияси суди ҳукмининг, ажримининг фуқаровий даъвога дахлдор қисми устидан шикоят беришга ҳақли, деб кўрсатилган.
Лекин иш бўйича шикоят беришга ваколати бўлмаган фуқаролар, яъни судланувчи ё маҳкум, даъвогар ёки жавобгарнинг қариндошлари судга таъсир ўтказиш мақсадида юқори идораларга мурожаат йўллаш ҳолати кузатилмоқда.
Олий судга 2023 йил мобайнида айни шундай юқори идоралардан жами 6 минг 292 та мурожаат келиб тушган. Ушбу мурожаатларнинг 673 таси бошқа идораларга, 1 минг 329 таси қуйи судларга юборилган ва 3 минг 482 таси бўйича судга мурожаат қилиш талаби тушунтирилган.
Мурожаат қилиш бўйича қонун талабига риоя этмаслик ёки тартибни билмаслик:
биринчидан, суд тизимига алоқаси бўлмаган идораларга қўшимча иш;
иккинчидан, суд қарорлари устидан шикоят бериш муддатининг ўтиб кетишига, натижада муддатни тиклаш ҳақида ариза бериш талаб этилиб, фуқароларнинг яна ортиқча овора бўлишига олиб келмоқда.
Фуқароларнинг шикоят беришида енгиллик ва қулайлик яратиш мақсадида Олий суд ташаббуси асосида 2021 йил 16 сентябрда қабул қилинган “Судга мурожаат қилиш учун янада қулай шароитлар яратилиши ва фуқаролик процессига соддалаштирилган иш юритиш тартиби жорий этилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги қонун билан Жиноят-процессуал кодекс, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс, Фуқаролик процессуал кодекс, Иқтисодий процессуал кодекс ва Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексга муҳим ўзгартиришлар киритилди. Шу асосда иш бўйича ваколатли шахслар ва тарафларнинг шикоятга суд қарорларини илова қилиш талаби бекор қилинди.
Бундан ташқари Олий суд раҳбарияти томонидан жисмоний ва юридик шахс вакилларини қабул қилиш жараёни кенг йўлга қўйилмоқда.
Жумладан, 2023 йилда 5 минг 900 нафар жисмоний ва юридик шахс вакиллари қабул қилинган.
Шундан 1 минг 863 нафар фуқаро сайёр қабул жараёнида, 3 минг 785 нафари бевосита идорада, 252 нафари видеоконференцалоқа орқали қабул қилинган. Олий суд раиси томонидан 2 минг 355 нафар жисмоний ва юридик шахс вакили қабул қилинган.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг Виртуал ва Халқ қабулхоналаридан Олий судга 2023 йилда 66 минг 840 та мурожаат келиб тушган. Уларнинг 63 минг 932 таси бўйича мурожаат муаллифларига тегишли ҳуқуқий тушунтиришлар берилган ҳамда 2 минг 908 та мурожаат ижобий ҳал этилган.
Кези келганда шуни алоҳида қайд этиш жоизки, аҳолининг одил судловдан хабардорлик даражасини оширишга йўналтирилган замонавий ахборот-коммуникация технологияларини судлар фаолиятида кенг қўллаш ишлари изчил амалга оширилмоқда. Шу негизда фуқароларнинг Олий судга мурожаат қилиши учун қулай усулда кенг имкониятлар яратилмоқда.
Олий суднинг электрон почтаси (info@supcourt.uz), Интерактив хизматлар портали (my.sud.uz), Олий суд раҳбарияти қабулига электрон рўйхатдан ўтиш (qabul.sud.uz) ва “SudUz” Телеграм-бот ишга туширилган. Фуқаролар Телеграм-бот орқали фуқаролик, иқтисодий, жиноий ва маъмурий ишлар бўйича мурожаат қилиш ва қисқа вақт ичида жавоб олиш имкониятига эга.
Судлар фаолиятига замонавий ахборот-коммуникация технологиялари тизимини жорий этиш орқали жисмоний ва юридик шахсларни судларга мурожаат қилишида қулайлик яратиш масаласи давлатимиз раҳбарининг алоҳида эътиборида турибди. Бу борада Президентимиз томонидан:
• 2017 йил 30 августда “Судлар фаолиятига замонавий ахборот-коммуникация технологияларини янада кенгроқ жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”;
• 2020 йил 3 сентябрда “Суд ҳокимияти органлари фаолиятини рақамлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”;
• 2022 йил 29 январда “Давлат органлари билан муносабатларда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларининг самарали ҳимоя этилишини таъминлаш ҳамда аҳолининг судларга бўлган ишончини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорлар қабул қилингани буни яққол тасдиқлайди.
Янада муҳими, 2023 йил 16 январда “Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Президент Фармони қабул қилинди.
Ушбу ҳужжатларда судлар фаолиятига замонавий ахборот-коммуникация технологияларини янада кенг жорий этиш, «Е-XSUD» ахборот тизимини такомиллаштириш, суд ҳокимияти органлари фаолиятини рақамлаштиришнинг кейинги босқичида фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларига кўрсатиладиган интерактив электрон хизматлар турларини кенгайтириш, ҳар бир мурожаатни кўриб чиқиш жараёнининг онлайн кузатиб борилишини таъминлаш, суд биноларида интерактив хизматлардан эркин фойдаланиш имкониятини яратиш, давлат органлари қарорлари устидан берилган шикоятларни кўриб чиқишда маъмурий судларнинг ролини кучайтириш каби бир қатор муҳим вазифалар белгиланди.
Мухтасар айтганда, инсон ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишнинг энг мақбул йўли сифатида ҳаётимизга жорий этилган мазкур механизм суд тизимида ҳам қисқа фурсатларда ўз амалий натижаларини бера бошлади.
Олий суд ва қуйи судларда халқимизни рози қилиш йўлида аҳоли билан мулоқот қилиш, жисмоний ва юридик шахслар мурожаатлари ҳар тарафлама тўлиқ, холисона ҳамда қонуний кўриб чиқилиши орқали адолатли қарорлар қабул қилиниши таъминланмоқда.
Султанмурат Ходжамуратов,
Нодирбек Комилов,
Олий суд масъул ходимлари
