ҚОНУН УСТУВОРЛИГИ ВА ОДИЛ СУДЛОВГА БЎЛГАН ИШОНЧ ТАФТИШ ТАРТИБИДА КЎРИЛГАН ИШДА ТЎЛИҚ ТАЪМИНЛАНДИ
Фуқаролик ишларини тафтиш тартибида судларда қайта кўриш амалиётининг жорий этилгани биринчи ва апелляция инстанцияси судлари ҳужжатларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текширишда ниҳоятда муҳим ўрин тутмоқда. Ушбу тартиб моддий ҳуқуқ нормалари тўғри қўлланилиши ҳамда процессуал қонун талабларига риоя этилишини таъминлаш, қонун устуворлиги ва одил судловга эришишда ҳуқуқий институтнинг муҳим қисми сифатида қисқа вақт ичида ўзининг қулай ва афзаллиги билан ижобий натижа бера бошлади. Қуйидаги фуқаролик иши ҳам фикримизнинг ёрқин исботидир.
Фуқаролик ишлари бўйича Жиззах туманлараро судининг 2023 йил 27 февралдаги ажримлари билан К. Урдушев, О. Тўраев, Н. Файзуллаев, Д. Турдимурадова, Б. Юсупов, А. Насриддинов, Ў. Умрзоқов, Х. Мансуров, Ф. Холмўминов, Ф. Аҳроров, М. Қаюмов, А. Пирматов, Х. Очилов ва Ф. Холбўтаевнинг “Jizzaxdonmaxsulotlari” акциядорлик жамиятига нисбатан мукофот пуллари ва маънавий зарар ундириш ҳақидаги ўн тўртта фуқаролик иши даъвогар О. Маматқуловнинг жавобгар — “Jizzaxdonmaxsulotlari” акциядорлик жамиятига нисбатан шу тоифадаги фуқаролик ишига бирлаштирилган.
Фуқаролик ишлари бўйича Жиззах туманлараро судининг 2023 йил 2 мартдаги ҳал қилув қарори ҳамда Жиззах вилояти суди фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъати апелляция инстанциясининг 2023 йил 3 майдаги ажрими билан даъвогарларнинг акциядорлик жамиятига нисбатан мукофот пуллари ва маънавий зарар ундириш ҳақидаги даъво талабларини қаноатлантириш рад қилинган.
Шундан сўнг суднинг ушбу ажрими устидан даъвогар Б. Юсупов ва бошқалар томонидан берилган тафтиш тартибидаги шикоятда суд қарорларини бекор қилиб, даъвони қаноатлантириш ҳақида янги ҳал қилув қарори қабул қилиш сўралган.
Шу ўринда даъво моҳиятига тўхталадиган бўлсак, О. Маматқулов, К. Урдушев, О. Тўраев, Н. Файзуллаев, Д. Турдимуродова, Б. Юсупов, А. Насриддинов, Ў. Умрзоқов, Х. Мансуров, Ф. Холмўминов, Ф. Аҳроров, М. Қаюмов, А. Пирматов, Х. Очилов ва Ф. Холбўтаев “Jizzaxdonmaxsulotlari” акциядорлик жамиятида турли лавозимларда фаолият юритиб келишган.
Аммо иш берувчи томонидан тузилган меҳнат шартномаси Б. Юсупов пенсия ёшига етгани ва қолганлар билан тузилган меҳнат шартномаси ишлаб чиқаришдаги штат бирликлари қисқарганлиги муносабати билан бекор қилинган.
Айтиш керакки, фуқаролик ишлари бўйича Жиззах туманлараро судининг 2022 йилнинг 6 октябрь, 10, 25 ва 29 ноябрь ҳамда 6 декабрдаги ҳал қилув қарорларига асосан О. Маматқулов, К. Урдушев, О. Тўраев, Д. Турдимуродова, Б. Юсупов, А. Насриддинов, Ў. Умрзоқов, Х. Мансуров, Ф. Холмўминов, Ф. Аҳроров, М. Қаюмов, А. Пирматов, Х. Очилов ва Ф. Холбўтаев ишга тикланган.
“Jizzaxdonmaxsulotlari” акциядорлик жамияти бошқарув раисининг 2022 йил 18 августдаги 6-сонли буйруғига кўра, жамиятдаги барча доимий ишчи ва ходимлар энг кам базавий ҳисоблашнинг икки баравари миқдорида пул мукофоти билан рағбатлантирилган.
Ушбу буйруқнинг 3-бандида корхонада ишлаган, 2022 йил 6 майдаги 27-сонли буйруқ бўйича, шунингдек, “Ички меҳнат тартиб қоидалари”нинг 3.8-банди талабларига асосан меҳнат шартномаси бир тарафлама – иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилинган ходимлар суд томонидан қайта тикланган тақдирда, уларга мазкур буйруқда белгиланган моддий рағбатлантириш маблағлари ажратилмаслиги белгилаб қўйилган.
Бундан ташқари акциядорлик жамияти бошқарув раисининг 2022 йил 20 октябрдаги 61-сонли буйруғига кўра, 2022 йил тўққиз ойлик молиявий-хўжалик фаолиятидан келиб чиққан ҳолда иловада кўрсатилган корхона ишчи — ходимларини ижтимоий-моддий қўллаб-қувватлаб, жорий йил қиш мавсуми учун қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари харид қилиш учун меҳнатга ҳақ тўлашнинг тўрт баравари миқдорида, яъни 3 миллион 680 минг сўмдан моддий ёрдам пули бериш белгиланган.
Ушбу буйруқда, аниқроғи, унинг 4-бандида яна ўша ҳолат такрорланган.
Ушбу корхонада ишлаган ҳамда 2022 йил 6 майдаги 27-сонли буйруқ ижроси бўйича меҳнат шартномаси бир тарафлама — иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилинган ходимлар ва “Ички меҳнат тартиб қоидалари”нинг 3.8-банди талабларига асосан меҳнат шартномаси бир тарафлама — иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилинган ходимлар суд томонидан қайта тикланган тақдирда, ушбу ходимларга мазкур буйруқда белгиланган моддий ёрдам ажратилмаси алоҳида кўрсатилган.
Биринчи босқич суди даъво талабларини қаноатлантиришни рад қилиш ҳақида хулосага келган.
Апелляция босқич суди жавобгар — иш берувчи раҳбари даъвогарлар, яъни ишчи ва ходимларга буйруқ асосида моддий рағбатлантириш бериш ёки моддий ёрдам ажратиш ваколатига эга экани, раҳбарнинг ушбу маблағлар берилиши ҳақидаги буйруқларига илова қилинган рўйхатда даъвогарларнинг фамилияси ва исми кўрсатилмагани, айнан қайси ходимларга рағбатлантириш ва моддий ёрдам берилиши аниқ кўрсатилгани, мазкур буйруқлар юзасидан тарафлар низолашмагани ва улар ўз кучида эканини инобатга олган ва биринчи босқич судининг ҳал қилув қарорини ўзгаришсиз қолдирган.
Даъвогарлар томонидан келтирилган тафтиш тартибидаги шикоятда судлар иш ҳолатларини тўлиқ ўрганмасдан қарор қабул қилгани, Жиззах шаҳар прокуратурасининг 2023 йил 9 январдаги тақдимномаси инобатга олинмагани, Б. Юсупов буйруқ чиқарилишидан олдин, яъни 2022 йил 6 октябрда ишга тиклангани, иш берувчини мукофот пулларини бермаслик ҳақидаги буйруғи қонунга хилофлиги ва ўз-ўзидан ҳақиқий эмаслиги ҳақида важлар таъкидланган.
Амалдаги Фуқаролик-процессуал кодексининг 419-моддасига кўра, тафтиш инстанция суди суд ҳужжатини тўлиқ ҳажмда текшириб чиқиши шарт. Шунингдек, судлов ҳайъати суд қарорларига нисбатан барча даъвогарлар шикоят бермаган бўлса-да, уларнинг қонунийлигини ҳам тўлиқ ҳажмда текшириши лозим.
Аниқланишича, “Jizzaxdonmaxsulotlari” акциядорлик жамиятининг жамоа шартномасида барча ходимлар байрамлар, қишки мавсумда мукофот ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини харид қилиш учун моддий ёрдам олишга ҳақли экани белгиланган. Шу боис Жиззах шаҳар прокуратураси 2023 йилнинг 9 январида мазкур акциядорлик жамияти раиси номига мукофот пулларини тўлаб бериш ҳақида тақдимнома киритган. Бироқ прокуратуранинг қонуний талаби корхона томонидан рад этилган.
Шунингдек, даъвогар Б. Юсупов пенсия ёшига етгани, қолган даъвогарлар билан тузилган меҳнат шартномаси штат бирликлари қисқаргани муносабати билан бекор қилинган.
Яъни улар томонидан айбли хатти-ҳаракатлар содир этилмаган. 2022 йил 20 октябрдаги буйруқ чиқарилгунга қадар Б. Юсупов ишга тикланган бўлса-да, иш берувчи 2022 йил 18 августдаги 6-сонли буйруғининг 2-банди ва 2022 йил 20 октябрдаги 61-сонли буйруғининг 3-бандида мазкур буйруқнинг 3 ва 4-бандида назарда тутилганлардан ташқари барча ишчи — ходимларга моддий ёрдам берилишини таъминлаш жамият масъул ходимлари зиммасига юклатилган.
Судлов ҳайъати мажлисида жавобгар вакиллари корхона собиқ раиси даъвогарларга мукофот пули тўлашни лозим деб топмагани, қолган барча ходимларга бундай пуллар тўлаб берилгани, даъвогарлар билан иш берувчи ўртасида иш ҳақи тўлаш ва судга ишга тиклаш ҳақида даъво қўзғатгани учун низо келиб чиққанини маълум қилишди.
Шу ўринда амалдаги Меҳнат кодексининг 17-моддаси, ушбу кодекс 13-моддасининг иккинчи қисми, 14-моддасининг биринчи, иккинчи ва тўртинчи қисмлари ҳамда 15-моддасининг биринчи ва иккинчи қисмларида назарда тутилган талабларга риоя қилмаслик ходимнинг ҳолатини ёмонлаштиришга сабаб бўлишини алоҳида таъкидлаш даркор.
Ушбу кодекснинг 16-моддаси иккинчи қисмида назарда тутилган талабларга риоя этмаслик ходимнинг ҳолатини ёмонлаштирадиган меҳнат шартномаси шартларининг ҳақиқий эмаслигига сабаб бўлади. Ҳақиқий бўлмаган меҳнат ҳақидаги бошқа ҳуқуқий ҳужжатларнинг қоидалари, шунингдек, меҳнат шартномасининг шартлари қўлланилмайди. Бундай қоида ва шартлар қабул қилинган пайтдан эътиборан ҳақиқий эмас деб ҳисобланади.
Тафтиш босқич судлов ҳайъати иш берувчининг юқоридаги буйруқлари ходимларнинг аҳволини ёмонлаштиргани, ходимларнинг тенг ҳуқуқлилиги тамойилини бузганини эътироф этди. Қолаверса, бундай ҳолатда буйруқларнинг ҳақиқий эмаслиги юзасидан алоҳида низолашилмайди.
Бундай қонунга хилоф қабул қилинган буйруқлар қабул қилинган пайтдан бошлаб ўз-ўзидан ҳақиқий эмас ҳисобланади.
Биринчи ва апелляция босқич судлари юқоридаги ҳолатларга етарлича ҳуқуқий баҳо бермасдан, даъвони қаноатлантиришни рад этиш ҳақида нотўғри хулосага келган.
Меҳнат кодексининг 565-моддасида, ходимнинг меҳнат ҳуқуқлари бузилиши унга маънавий ёки жисмоний азоб-уқубат етказилишига сабаб бўлган ҳолларда, суд ходимнинг талабига кўра, иш берувчи томонидан ходимга етказилган маънавий зиённи компенсация қилиш тўғрисида қарор чиқаришга ҳақлилиги белгилаб қўйилган. Маънавий зиённинг миқдори суд томонидан белгиланади.
Судлов ҳайъати иш берувчи қонунга хилоф буйруқлар чиқариб, даъвогарларнинг ҳуқуқларини чеклаган, улар ҳуқуқларини тиклаш учун узоқ йиллар овора бўлиб, маънавий азият чеккани учун компенсация миқдорини ҳар бир даъвогар учун 1 миллион сўмдан товон сифатида белгилашни ва корхона ҳисобидан ундиришни лозим деб топди.
Бундан ташқари даъвогарлар О. Маматқулов, Х. Мансуров ва М. Қаюмов судлов ҳайъатига ариза билан мурожаат қилиб, арз қилган даъво талабларидан воз кечгани, шу сабабли фуқаролик ишини уларга бўлган қисмини иш юритувдан тугатишни сўраган. Суд фуқаролик ишининг уларга тегишли қисмини амалдаги Фуқаролик-процессуал кодексининг 124-моддаси 1-қисми 3-бандига асосан иш юритувидан тугатди.
Судлов ҳайъати биринчи ва апелляция судларининг хулосаси иш ҳолатларига мувофиқ келмагани, тафтиш тартибида берилган шикоятдаги важлар асосли эканини инобатга олди. Мазкур иш юзасидан қабул қилинган фуқаролик ишлари бўйича Жиззах туманлараро судининг ҳал қилув қарори ҳамда Жиззах вилоят суди фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъати апелляция инстанциясининг ажримини бекор қилди. Фуқаролик ишлари бўйича тафтиш инстанцияси судлов ҳайъатининг янги ҳал қилув қарори чиқарилди.
Ажримга кўра, даъвогарлар Қ. Урдушев, О. Тўраев, Д. Турдимурадова, Б. Юсупов, А. Насриддинов, Ў. Умрзоқов, Ф. Холмўминов, Ф. Аҳроров, А. Пирматов, Ҳ. Очилов, Ф. Холбўтаевнинг ҳар бири фойдасига акциядорлик жамиятидан 4 миллион 200 минг сўмдан, Н. Файзуллаев фойдасига 3 миллион 680 минг сўм мукофот пули ундириладиган бўлди. Шунингдек, судлов ҳайъати ажрими билан юқорида номлари зикр этилган даъвогарларнинг ҳар бири фойдасига жавобгардан маънавий зарар учун компенсация сифатида 1 миллион сўмдан товон пули ундирилди.
Тафтиш тартибидаги шикоятнинг қаноатлантирилгани йиллар давомида чўзилган ва одамларнинг оворагарчилигига сабаб бўлган низога барҳам берди. Табиийки, бу мамлакатимизда қонун ҳамиша устувор эканини исботлаши баробарида одил судловга нисбатан бўлган ишончнинг янада ошишига хизмат қилади.
Нодиржон РАСУЛОВ,
Жиззах вилояти суди раиси
ўринбосари — фуқаролик ишлари
бўйича судлов ҳайъати раиси,
Абдуҳамид ХУДОЙБЕРДИЕВ,журналист
