АЁЛ ШАЪНИ, ҚАДР-ҚИММАТИ ДАХЛСИЗДИР
Конституция ва қонунларимизда хотин-қизлар ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини кафолатли ҳимоя қилиш борасида мамлакат суд-ҳуқуқ тизими зиммасига ҳам муҳим вазифалар юкланган. Тизимга қаратилаётган доимий эътибор туфайли охирги йилларда айни йўналишда салмоқли натижаларга эришилди.
Жамиятда маиший муҳит яхшиланди, аёллар ва қизларимизнинг иззат-ҳурмати ишончли тарзда мустаҳкамланди, қилмиш ва жиноят учун жазо муқаррарлиги таъминланди. Бироқ бу йўналишдаги ишлар кўлами ҳали анча кўп, аксарияти мураккаб ечимларни талаб этади.
Қонунларнинг аниқ ва қатъий ишлашини таъминлаш, аҳоли орасида тазйиқ ва зўравонликнинг нафақат номақбул, балки ноқонуний эканлигини муфассал тушунтириш билан боғлиқ кенг қамровли маънавий-маърифий тадбирларни амалга оширишнинг аҳамияти ниҳоятда катта. Бу жараёнда оилавий (маиший) зўравонликка қарши қонунчилик ҳужжатлари муттасил такомиллаштирилаётгани, айниқса, муҳимдир.
Бу ўринда, жумладан, 2023 йил 11 апрелда қабул қилинган “Хотин-қизлар ва болалар ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш, хотин-қизларни камситишнинг барча шаклларига барҳам бериш тизими янада такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги қонун ҳақида сўз бормоқда. Чунки ушбу янги қонун билан миллий қонунчилигимизга оилавий (маиший) зўравонлик ва шаҳвоний шилқимлик тушунчалари киритилди.
Жумладан, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 59-2, Жиноят кодексининг 126-1-моддаларидан – оилавий (маиший) зўравонлик тушунчасига оид нормалар жой олди. Ўз навбатида, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 41-моддаси 1-қисмига шаҳвоний шилқимлик бўйича жавобгарлик нормалари киритилди.
Бу борада Олий суд Пленумининг “Маъмурий ҳуқуқбузарлик ҳамда жиноят ишлари бўйича айрим қарорларга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги қарори ҳам айни масаланинг мақбул ечими сифатида судлов амалиётидан жой олгани алоҳида аҳамият касб этади. Чунки ушбу ҳужжат судларда ягона амалиётни шакллантириш, қонун ҳужжатларига киритилган ўзгартиш ва қўшимчаларнинг тўғри ва аниқ татбиқ этилишини таъминлашга қаратилган.
Айрим рақамларга мурожаат қиламиз. Масалан, 2025 йилнинг биринчи ярмида Хоразм вилояти судларида жами 316 нафар шахсга нисбатан оилавий (маиший) зўравонлик билан боғлиқ 288 та маъмурий ҳуқуқбузарлик иши кўриб, тамомланди.
Бу жараёнда маънавий ва маиший ахлоқ меъёрларидан четга чиққан 162 нафар шахсга нисбатан жами 149 та суд иши бўйича тегишли жазо чоралари қўлланилди. Шунингдек, 154 нафар шахсга нисбатан кўриб чиқилган 139 та иш ўзаро ярашилгани, оилавий муҳит барқарорлашгани ва бошқа қатор ижобий вазиятлар юзага келгани, айрим ҳолатларда эса, айб ўз тасдиғини топмагани боис ҳаракатдан тугатилди.
Бунда таҳдид ва зўравонликка қўл урганларнинг кўпчилиги – 281 нафарини эркаклар ташкил этгани ҳаммамизни ҳушёрликка чорловчи ҳол бўлди. Айни пайтда бундай ножоиз ва номуносиб кирдикорларга аёлларнинг ўзи ҳам бош қўшгани, уларнинг сони 35 нафардан иборат бўлгани, шу билан бирга, маъмурий жавобгарликка тортилганларнинг 267 нафарини 31-59 ёш оралиғидаги шахслар ташкил этгани ҳам тегишли мантиқий хулосалар чиқаришимизга асос бўлди.
Шу муносабат билан, ушбу ҳолатларни юзага чиқарган омиллар, шарт-шароитлар атрофлича ўрганилди. Содир этилган ҳуқуқбузарликларнинг 3 таси – моддий етишмовчилик, 34 таси – мастлик, 11 таси – ўзга шахсларнинг таъсири ва аралашуви, қолган 268 таси ўзаро келишмовчилик ва бошқа сабабларга кўра юзага келгани аниқланди.
Биргина мисол, ҳазорасплик З. Султонов (исм-шарифлар ўзгартирилган) спиртли ичимлик таъсирида ўз турмуш ўртоғига қарши зўравонлик содир этган. Бу ҳол бир неча марта такрорланган. Навбатдаги можаро эса, нохуш оқибатга етаклаган: маст ҳолатдаги эрнинг ножўя қилмиши боис хонадон бекаси тан жароҳати олган.
Қонун З. Султоновнинг бу қабилдаги зўравонлигини оқибатсиз қолдирмади. У жиноят ишлари бўйича Ҳазорасп туман судининг қарорига асосан, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 59-2-моддаси 2-қисми билан айбдор деб топилиб, 15 кунлик маъмурий қамоқ жазосига тортилди.
Шаҳвоний шилқимликка оид ҳуқуқбузарликлар ҳам ўзининг қонуний ва мантиқий ниҳоясини топмоқда. Ўтган давр мобайнида шу кўринишдаги қилмишни содир этган 48 нафар шахснинг ножоиз қилмишлари суд муҳокамасида кўрилди. Натижада 39 нафар шахсга нисбатан жазо чоралари қўлланилди, қолган 9 та иш ҳаракатдан тугатилди.
Таассуфки, жиноий жавобгарлик билан боғлиқ ҳолатлар ҳам мавжуд ва жорий йилнинг биринчи ярмида бу борадаги кўрсаткич вилоятда 7 тани ташкил қилди. Жиноят кодексининг оилавий (маиший) зўравонликни ифодаловчи 126-1-моддасига тааллуқли айни ҳолатларни кўриб чиққан жиноят ишлари бўйича шаҳар ва туман судлари оилавий можаронинг бошида турган 5 нафар шахсга нисбатан айблов ҳукмини чиқарди.
Кўрилган ишларнинг 2 тасини тугатиш мақсадга мувофиқ, деб топилди.
Мухтасар айтганда, мамлакатимизда хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш бўйича ҳуқуқий асослар ва ташкилий чора-тадбирлар тизими шакллантирилган. Жумладан, жабрланувчиларга ҳуқуқий, руҳий, тиббий ва ижтимоий ёрдам кўрсатиш учун давлат ва жамоат ташкилотларининг ҳуқуқ, ваколат ва вазифалари аниқ белгилаб берилган. Бу эса, хотин-қизларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини суд орқали ҳимоялашнинг ишончли ҳуқуқий кафолатидир.
Ўз навбатида, тазйиқ ва зўравонликка қарши кураш соҳасида эришилган ютуқлар жамиятда оила институтини мустаҳкамлаш, аёлларга нисбатан ҳурмат руҳини шакллантиришга хизмат қилади. Шундай экан, бу соҳадаги ишларни изчил давом эттириш, жамоатчилик билан биргаликда профилактика ва маънавий-маърифий тадбирларни янада кучайтириш ҳамда жавобгарликнинг муқаррар эканлигини таъминлашда изчил давом этишимиз фарзу қарздир.
Шуҳрат Камолов,
Хоразм вилояти
суди раиси
