БИЗ, ЎЗБЕКИСТОННИНГ ЯГОНА ХАЛҚИ…
Давлат ва жамиятимизнинг ҳуқуқий пойдевори бўлган Конституциямизнинг биринчи сўзи унинг мазмун-моҳиятини очиқ-ойдин кўрсатиб туради. Чунки бу муҳим ҳужжат “Биз, Ўзбекистоннинг ягона халқи..” деб бошланади.
Конституциямизнинг ҳар бир сўзида олам-олам маъно бор. Айниқса, унинг муқаддима қисмида мазмун-моҳияти, аҳамияти, мақсадлари аниқ кўрсатиб берилган.
Унинг 1-моддасида “Ўзбекистон — бошқарувнинг республика шаклига эга бўлган суверен, демократик, ҳуқуқий, ижтимоий ва дунёвий давлат”, деб халқаро мақоми мустаҳкамланган. 15-моддасида эса, “Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади”, деб таъкидланган.
Аслида, Конституция – лотинча сўз бўлиб, “Constitutio” – “Тизим, тартиб ўрнатиш, барпо этиш, ташкил қилиш, тузилиш, тузук”, деган луғавий маъноларни англатади. Конституция атамаси қадимги Римда “император” конституцияси номи билан дастлаб маълум бўлган бўлса, буюк Амир Темур бобомизнинг тузуклари ўз даврида шариат қонунлари билан бир қаторда Марказий Осиё давлатчилиги тарихида алоҳида ўрин тутган.
Чунончи, Конституция халқ фаровонлиги ва инсон манфаатларининг энг олий ҳуқуқий кафолати ҳисобланиб, жамият ҳаётини шакллантириш ва давлатни ташкил этишнинг асосий воситаларидан бири ҳисобланади. Шу сабабли, инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги нормалар замонавий Конституциянинг ажралмас қисми ҳисобланади.
Эътироф этиш керакки, Конституциямиз Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши томонидан 1992 йил 8 декабрда қабул қилинганидан бошлаб давлатимиз шаклланиши ва жамият ривожи учун чинакам ҳуқуқий пойдевор сифатида хизмат қилди. Бу суронли йилларда Ўзбекистон давлати тарихий тараққиёт босқичларини босиб ўтди. Жамият равнақига мос равишда Конституциямизга ҳам тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди. Натижада Ўзбекистон Республикаси Конституцияси хорижий илғор тажриба ҳамда халқаро стандарт ва талабларга ҳар томонлама мос келган ҳолда халқимизга хизмат қилмоқда.
Маълумки, сўнгги йилларда том маънода янги давр бошланди. Янги Ўзбекистонда инсон қадри юқори поғонага кўтарилди, халқ давлатга эмас, давлат халққа хизмат қилиши қатъий белгиланди. Энди Конституциямиздаги баъзи нормаларни такомиллаштириш, бугунги кун талабларига мослаштиришни замон тақозо этганлиги сабабли 2023 йил 30 апрель куни бўлиб ўтган референдумда халқимиз томонидан янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинди.
2023 йил 1 майдан кучга кирган Ўзбекистон Республикаси Конституцияси янгиланди. Конституцияга бир неча муҳим ўзгартишлар киритилди.
Бунга қадар 1992 йилдан буён Конституциямизга жами 15 марта ўзгартиш киритилган. Бу сафар эса, ўзгаришлар кўлами катталиги сабабли, ҳужжатнинг янги таҳрири қабул қилинди. Янгиланиш натижасида Бош Қомусимиздаги моддалар сони 128 тадан 155 тага, ундаги нормалар эса, 275 тадан 434 тага ошди.
Таъкидлаш керакки, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 8 майдаги “Янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясини амалга ошириш бўйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-67-сон Фармонида Конституцияни сўзсиз ва тўлиқ амалга ошириш, устувор конституциявий принципларни Янги Ўзбекистон улуғвор ғоясига ҳамоҳанг тарзда руёбга чиқариш, давлат органларининг фаолиятини янгича конституциявий-ҳуқуқий шароитларда йўлга қўйиш, Конституция олий юридик кучга эга эканлигидан келиб чиқиб, давлат органлари ва ташкилотлари, суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлари фаолиятида тўғридан-тўғри ва сўзсиз қўлланилиши белгилаб берилди.
Шу маънода, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2023 йил 23 июндаги “Одил судловни амалга оширишда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси нормаларини тўғридан-тўғри қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида”ги қарори судлар томонидан чиқарилаётган қарорларда Конституция нормаларини тўғридан-тўғри қўллаш юзасидан тушунтириш берадиган муҳим ҳужжат бўлди.
Мазкур Пленум қарорида Конституциянинг олий юридик кучга эгалиги ҳақидаги қоида унинг нормалари барча қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлардан устун туриши эътиборга олиниб, судлар кўриб чиқилаётган ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи қонун ва бошқа норматив ҳужжатнинг мазмунини баҳолаши ва зарур ҳолларда Конституция нормаларини тўғридан-тўғри амал қилувчи олий юридик кучга эга норматив ҳуқуқий асос сифатида қўллаши лозимлиги юзасидан муҳим тушунтиришлар берилди.
Шунингдек, Пленум қарорида суд ҳужжатларида ҳуқуқий асос сифатида, биринчи навбатда, қоида тариқасида Конституциянинг тегишли нормалари ва ундан кейин юридик кучига қараб, бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар амал қилиши, башарти, соҳавий қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар Конституция нормаларига зид бўлганлиги аниқланса, фақат Конституция нормалари қўлланилиши лозимлиги қайд этилди.
Янги таҳрирдаги Конституциямизга киритилган янги, замонавий ва муҳим нормалар ҳаётга изчил татбиқ этилиши, хусусан, судлар томонидан ана шу конституциявий нормаларнинг тўғридан-тўғри қўлланилиши инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда янги даврни бошлаб берди.
Конституциямизнинг янги нормаларида асосий эътибор инсон, жамият ва давлатнинг барқарор ривожланишига қаратилганлиги, Янги Ўзбекистон ўзининг ушбу соҳалардаги халқаро мажбуриятларига қатъий содиқлигини намоён этди. Янги таҳрирдаги Конституцияга “Хабеас корпус” институти ва “Миранда қоидаси”нинг қонунчилигимизда жорий этилиши ва мустаҳкамланишига хизмат қиладиган қатор нормалар киритилди.
Жиноий таъқибга учраган, ҳибсга олинган ёки қамоқда сақланаётган шахснинг адолатли суд орқали ҳимояланишига бўлган ҳуқуқини ифода этадиган халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган бу нормалари қонунларимизда аввалдан мавжуд эди. Эндиликда улар конституциявий қоида сифатида мустаҳкамланди.
Хусусан, шахс суднинг қарорисиз қирқ саккиз соатдан ортиқ ушлаб турилиши мумкин эмаслиги, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт эмаслиги ва исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши, агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса, у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмаслиги, шахснинг судланганлиги ва бундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлар унинг қариндошлари ҳуқуқларини чеклаш учун асос бўлиши мумкин эмаслиги ҳақидаги қоидалар ҳам конституциявий қоида сифатида жой олди.
Шунингдек, Конституциямизнинг сиёсий ҳуқуқлар белгилаб берилган 8-бобига барча фуқаролар Ўзбекистон Республикасининг давлат хизматига киришда тенг ҳуқуққа эгалиги, давлат хизматини ўташ билан боғлиқ чекловлар қонун билан белгиланиши ҳақидаги янги норма киритилганлиги ҳам инсон ҳуқуқлари ҳимоясининг кафолати бўлиб хизмат қилади.
Қолаверса, Конституциямизнинг иқтисодий, ижтимоий, маданий ва экологик ҳуқуқлар белгилаб берилган 9-бобга 47-модда киритилиб, ҳар ким уй-жойли бўлиш ҳуқуқига эгалиги белгиланди. Зеро, ҳеч ким суднинг қарорисиз ва қонунга зид тарзда уй-жойидан маҳрум этилиши мумкин эмас, уй-жойидан маҳрум этилган мулкдорга уй-жойнинг қиймати ҳамда у кўрган зарарларнинг ўрни қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда олдиндан ҳамда тенг қийматда қопланиши таъминланади, деб мустаҳкамланди.
Таъкидлаш жоизки, мазкур норма хусусий мулкнинг ҳимоясини Конституция доирасида ҳимоя қилинишини кафолатлаш билан бир қаторда, Конституциямизнинг 31-моддасида кўрсатилган “Ҳар ким уй-жой дахлсизлиги ҳуқуқига эга”, деган муҳим қоидани ҳам мустаҳкамлаган.
Шу билан бирга, Конституциямизнинг 67-моддасига кўра, давлат қулай инвестициявий ва ишбилармонлик муҳитини таъминлайди. Қонунчиликка мувофиқ, тадбиркор ҳар қандай фаолиятни амалга оширишга ва ўз фаолиятини мустақил равишда танлашга ҳақли.
Бир сўз билан айтганда, Ўзбекистон Республикасида ҳудудудий иқтисодий макон бирлиги, товарлар, хизматлар, меҳнат ресурслари ва молиявий маблағларнинг ҳаракатланиши кафолатланади. Айни шу қоидалар, халқ фаровонлиги ва мамлакат иқтисодиёти барқарорлигини таъминлашга хизмат қиладиган, тадбиркорлар ва уларнинг ҳимоясини таъминлайдиган, давлат органларининг бу борадаги масъулиятини оширадиган конституциявий қоидалардир.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, янги таҳрирдаги Конституциямизга инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳимояси, давлатнинг халқ олдидаги масъулияти, халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган маъёрларининг конституциявий қоида сифатида сингдирилиши ҳамда судлар томонидан Конституция нормалари тўғридан-тўғри қўлланилишининг татбиқ этилиши жонажон юртимиз ривожига, халқимиз фаровонлигига хизмат қилишини таъминлайдиган муҳим янгилик бўлди.
Дилшод ТАДЖИБАЕВ,
Тошкент вилояти суди раиси
