ТИНЧЛИК ВА ЭРКИНЛИК КУРАШЧИЛАРИ
Зулм ва истибдодга учраган юртдошларимиз номи оқланиб, тарихий адолат тикланмоқда
Кейинги йилларда Ватанимиз истиқлоли, халқимиз озодлиги ва эркинлиги, келажак авлодларнинг тинч ҳамда фаровон ҳаётини таъминлаш йўлида мардона курашиб, азиз жонларини фидо этган, мустабид тузум даврида қатағон қилинган аждодларимиз хотирасини абадийлаштириш, уларнинг фаолияти ва меросини ўрганиш ҳамда тарғиб этиш борасида салмоқли ишлар амалга оширилаётир.
Бунда, табиийки, давлатимиз раҳбарининг 2020 йил 8 октябрда имзоланган “Қатағон қурбонларининг меросини янада чуқур ўрганиш ва улар хотирасини абадийлаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармойиши муҳим дастуриламал бўлиб хизмат қилмоқда.
Ушбу ҳужжатга мувофиқ, дастлаб қатағон қурбонларининг меросини янада чуқур ўрганиш, хотирасини абадийлаштириш ишларини уюштириш ва мувофиқлаштириш бўйича Республика ишчи гуруҳи ташкил этилди.
Ишчи гуруҳнинг таркиби тасдиқланиб, асосий вазифалари белгилаб берилдики, бу мазкур йўналишдаги ишлар тизимли ва сифатли олиб борилишига замин яратди.
Шунингдек, Президентимизнинг жорий йил 19 июлда қабул қилинган “Сиёсий қатағон қурбони бўлган юртдошларимиз ҳаёти ва фаолиятини ўрганиш, тарғиб этиш ҳамда уларнинг хотирасини абадийлаштириш борасидаги ишларни кенгайтириш тўғрисида”ги қарори ҳам бу йўналишдаги ишларни янги босқичга олиб чиқиш, янгича қараш ва ташаббуслар асосида амалга оширишни кўзлагани билан алоҳида аҳамиятга молик. Хусусан, ушбу қарорга мувофиқ, ҳар йили октябрь ойининг биринчи ҳафтаси юртимизда Сиёсий қатағон қурбонларини ёд этиш ҳафталиги сифатида нишонланадиган бўлди. Айни кунларда бу йўлдаги ишлар янада кучайтирилиб, янгича маъно ва мазмун билан бойитилмоқда, десак, муболаға эмас.
Бинобарин, ўтган аср бошларида миллатпарвар боболаримиз янгиланиш ва эркинлик, адолат ва тенглик, илм-маърифат ва миллий ўзликни англаш ғояларига таяниб, озодлик учун мардонавор кураш майдонига чиққан. Бу фаолият “Жадидчилик ҳаракати” деган ном билан машҳур бўлган. Аслида, ушбу улуғ зотларнинг мақсади жаҳолат ва қолоқлик гирдобида қолган халқни дунёвий илм-фан, илғор касб-ҳунарлар билан қуроллантириб, умумбашарий ривожланиш йўлига, яъни янги тараққиёт манзилига олиб чиқишдан иборат эди. Аммо юртимизда большевиклар диктатураси ўрнатилгач, чор мустамлакачилик сиёсати янгича шаклда давом эттирилди. Бу эса маърифатпарвар боболаримизга ўз мақсад-муддаоларини тўлиқ амалга оширишга имкон бермади.
Энг ачинарлиси, маърифатпарвар аждодларимиз шаъни “босмачи” деган ноҳақ тавқи лаънат билан топталди. Уларнинг аксарияти ноҳақ айблов, сохта далиллар билан қатағон қилинди. Бундан ҳам даҳшатлиси, маърифатпарвар боболаримизнинг кўпчилиги “учлик” деган тузилма буйруғи билан суд-сўроқсиз равишда ўлим жазосига ҳукм қилинганидир.
Шукрки, улуғ аждодларимизнинг эзгу орзу-ниятлари халқимизнинг қон-қонида, тарихий хотирасида сақланиб қолди ва ҳануз яшамоқда. Бугунги кунда бутун халқимизнинг қалбидан чуқур жой олган, умуммиллий ҳаракатга айланиб бораётган янги Ўзбекистон ғояси замирида ана шундай улуғ ота-боболарнинг орзу-интилишлари, армону умидлари рўёби мужассам. Буни мустабид тузум даврида ноҳақ айбланган, мол-мулки мусодара этилиб, ўзлари қатағону қувғинга дучор қилинган аждодларимизнинг пок номи оқланиб, тарихий адолат тикланаётгани мисолида ҳам яққол кўриш мумкин.
Бу ҳақда гап борганда, Олий судда шу кунга қадар 1 236 нафар қатағон қурбонига нисбатан оқлов ҳукми чиқарилганини алоҳида таъкидлаш жоиз.
Номлари ҳамон қора рўйхатларда қолиб кетаётган, ноҳақ айбланган қатағон қурбонларини оқлаш юзасидан олиб борилаётган ўрганишлар ҳозирги кунда ҳам жадал давом эттирилмоқда.
Хўш, мустабид тузум даврида қатағон қилинган ватандошларимиз ким бўлган? Уларнинг айби нима эди?
Аввало, Олий суд томонидан яқинда кўриб чиқилган ишлар тафсилотларига тўхталсак. Биринчи жиноят иши ҳужжатларида қайд этилишича, эски маҳаллий бойлар ҳисобланган Дадабой Умаралиев ва бошқалар Носирхон тўра Камолхонтўра ишига алоқадор шахслар сифатида 1929-1930 йилларда Наманган туманида аксилинқилобий ҳаракат аъзоларини қўллаб келган. Улар совет ҳудудида қуролли қўзғолон ёки аксилинқилобий мақсаддаги ҳаракатларни амалга оширганликда айбланган ва отувга ҳукм қилинган.
Иккинчи жиноят ишида эса, Хоразм вилоятида Эрниёз Жуманиёзов ва бошқалар босмачилик аксилинқилобий ҳаракати аъзолари билан доимий алоқа ўрнатганликда айбланган. Улар гўёки босмачилик гуруҳларини уйларида қабул қилиб, озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаб, совет ҳокимияти томонидан амалга оширилаётган чора-тадбирларга ўзларида сақланган қуролларни топширмаслик ҳамда коллективлаштиришга қарши тарғибот юритиш орқали қаршилик кўрсатган.
Учинчи жиноят иши бўйича Матчонбек Матмуродов ва бошқалар 1931 йил февраль ойи бошларида совет ҳокимиятини ағдариш, унга қарши қуролланган босмачилик-исёнчилик курашини ташкил этиш ҳамда олдинги хонлик бошқаруви тартибини тиклаш мақсадида Афғонистондан Хива ҳудудига ўтган Жунаидхоннинг ўғли Эшимхоннинг қуролланган гуруҳларини кучайтириш учун янги кадрлар билан таъминлаш мақсадида алоқа ўрнатганликда айбланган.
Тўртинчи жиноят ишида Исмоил Юсупов (Казаков) ва бошқалар 1937 йилда Хива тумани, Жундиён қишлоғида жойлашган “Хон Исмоил ота” масжидида йиғилишлар ўтказиб, аксилинқилобий режалар тузган ҳамда “Жунаидхон”ни таниган эски бойлар сифатида қуролли тўда шакллантириб, совет ҳудудида қуролли қўзғолон ёки аксилинқилобий ҳаракатлар содир этишда айбланган. Уларнинг аксариятига ўлим жазоси берилган, баъзилари ўзга юртларга сургун қилинган.
Кўриб чиқилган жиноят ишлари ичида Саъдулла Қосимовга тегишли иш алоҳида ажралиб туради. Суд уни 1924 йилдан 1925 йилга қадар Тошкент вилоят судининг раиси ҳамда 1925 йил 23 декабрдан 1929 йил 3 мартга қадар Ўзбекистон ССР Олий суди раиси лавозимида ишлаб, шахсий бойлик орттириш мақсадида талон-торожлик, порахўрлик, тизимли равишда тамагирлик жиноятларини содир этганликда ҳамда миллий озодлик ҳаракати “Босмачилик”, “Миллий иттиҳод” аксилинқилобий ташкилотининг фаол аъзоларини қўллаб-қувватлашда айбдор деб топган.
Бироқ у билан боғлиқ тегишли жиноят иши ҳужжатлари ўрганилганда, унинг айбдорлиги суд муҳокамаси давомида исботини топмасдан, жиноий жавобгарликка тортилгани аниқланди. Ўшанда ушбу жиноят иши бўйича исботланиши лозим бўлган барча ҳолат синчковлик билан, ҳар томонлама, тўлиқ ва холисона текширилмаган. Саъдулла Қосимов дастлабки тергов ва биринчи инстанция судида қўйилган айбловни инкор қилган. Шундай бўлса-да, уни айблаш учун фақат гувоҳларнинг дастлабки терговдаги кўрсатмалари асос қилиб олинган, холос.
Суд мажлисидаги текширув натижасида унинг келтирилган жиноятларни содир қилганини тасдиқловчи, ҳақиқатга мос келадиган мақбул ва ишончли далиллар аниқланмади. Қолаверса, унинг мазкур жиноятларни содир этганликда айбдор деб топиш учун асос қилинган далиллар етарли эмас ва ҳозирги кунда қўшимча далилларни тўплаш имконияти қолмаган.
Ишчи гуруҳ аъзолари ҳамда олимларимизнинг илмий ўрганишлари натижалари, шунингдек, жиноят иши материаллари Саъдулла Қосимовга нисбатан юритилган жиноят иши “марказ”нинг қатъий назорати ҳамда топшириғи асосида бирор объектив далилларсиз, қандай бўлмасин, жиноий жавобгарликка тортиб, унга нисбатан энг оғир жазони тайинлаш ҳамда шу орқали мустабид тузум сиёсатига қарши шахсларнинг иродасини синдириш мақсадини кўзлаганини тасдиқлайди.
Бу борада тадқиқ этилган иш материаллари, тарихий-илмий ҳужжат ва мақолалар шуни кўрсатадики, ўша даврда ҳар қандай миллий озодлик ҳаракати шафқатсизлик билан бостирилиб, бошқаларга ўрнак бўлиши учун ҳаракат иштирокчиларига отув ёки бошқа энг оғир жазолар тайинлаш Ўрта Осиёга нисбатан “марказ” сиёсатининг асосий мақсадларидан бири бўлган. Бундай вазиятда, табиийки, ишларни холис кўриб, эълон қилинган айбни инкор этадиган ёки енгиллаштирадиган судьяларнинг кераги бўлмаган.
Саъдулла Қосимов эса нафақат унга эълон қилинган айб эпизодлари, балки бошқа ҳолатлар бўйича ҳам судланувчиларга нисбатан инсонпарварлик тамойилларини қўллаб келган. Бунга бир мисол.
Ўзбекистон жумҳурияти Олий суди жиноят ишлари ҳайъатининг 1926 йил 16 июндаги ҳукмига кўра, РСФСР Жиноят кодекси асосида 2 йил озодликдан маҳрум қилинган буюк адиб, ўзбек романчилиги асосчиси Абдулла Қодирий ҳам Саъдулла Қосимов томонидан 1926 йил 17 июнь куни киритилган тақдимномага асосан жазо муддатини ўтамасдан қамоқдан озод этилган. Пировардида Олий суд апелляция инстанциясининг 2023 йил 1 декабрдаги ҳукми билан Абдулла Қодирий оқлангани ҳам унинг ўз даврида ҳақиқатни тиклашда изчил бўлганини кўрсатади.
Бундан ташқари, Жиноят-процессуал кодексининг қонунсиз қийноқ ва қатағонларга чек қўйишга йўналтирилган суд-ҳуқуқ тизимида қонунийлик ҳамда адолатни ўрнатиш учун прокурор ва судларга кенгроқ имконият бериш назарда тутилган ислоҳоти ҳақидаги саволларга жавоб беришни сўраб Саъдулла Қосимов 1928 йил 20 июнда Москвага мурожаат юборади.
Ушбу мурожаат шусиз ҳам унинг ҳаракатлари билан муроса қила олмаётган “марказ”нинг тоқатини тоқ қилади ҳамда 1929 йил бошларида унинг фаолияти устидан текшириш ўтказиш учун комиссия юборилади.
Сўнгра комиссиянинг 1929 йил 3 мартдаги қарори асосида лавозимидан озод қилиниб, қамоққа олинади. Бироқ 3 ой давом этган текширув ва тергов натижаларига кўра, унга қўйилган айбловларнинг бирортаси исботини топмагач, қамоқдан озод қилинади.
Ҳақиқатни аниқлашдан кўра Саъдулла Қосимовни қандай бўлмасин жазолашни мақсад қилган “марказ” томонидан комиссиянинг текширув ва тергов фаолияти қаттиқ танқидга олиниб, унга нисбатан қайтадан жиноят иши очилади. Мазкур жиноят иши доирасида бирор-бир ишончли ва холис далилсиз, судсиз, терговсиз “босмачилар” ниқоби остида ўн нафар айбсиз деҳқонни отиб ташлаш, “босмачилар”ни қурол ва ўқ-дорилар билан таъминлаш, пора олиш, турли моддий бойликлар эвазига фирибгарлик ва мансаб сохтакорлиги жиноятларини содир этиш каби ўйлаб топилган айбловлар эълон қилинган. Шу орқали мазкур жиноят ишига сиёсий тус берилиб, “Қосимовчилар иши” сифатида бўрттириб кўрсатилган.
Ўзбекистон Олий судида ташкил этилган ишчи гуруҳи томонидан барча айбланувчиларга нисбатан жиноят ишлари ҳужжатлари ўрганилганда, ушбу ватандошларимизнинг айби аниқланмасдан туриб, жиноий жавобгарликка тортилгани аниқ бўлди. Иш ҳужжатлари улар ўз даврида Ватан ҳимояси, юрт мустақиллиги, дини, эътиқоди, маданияти ва миллат ғурури учун курашганини тўлиқ тасдиқлайди. Афсусланарлиси шундаки, уларнинг эзгу интилишлари мустабид тузум томонидан топталган, ўзлари эса, энг оғир жазоларга мустаҳиқ этилган.
Дастлабки тергов даврида жиноят ишида айбланувчи тариқасида ўтган барча шахслар аввалбошда айбловни инкор қилиб келган бўлса-да, кейинчалик қийноқлар остида иқрорлик кўрсатмасини беришга мажбур бўлганини сўроқ баённомасида ҳам кўриш мумкин.
Бундан ташқари уларни айбдор деб топишда — ишга тааллуқли бўлган ҳолатлар атрофлича ўрганилмай, текшириб чиқилмай ва баҳоланмай, биргина иқрорлик кўрсатмаларига асосланган ҳолда ҳукм чиқарилган. Иш ҳужжатларида айрим айбдор шахслар фақат ўзбек ёки бошқа тилни билиб, ўз кўрсатмаларини араб алифбосида ёзган. Шундай бўлса-да, тергов ҳаракатлари рус тилида юритилиб, гўёки уларнинг кўрсатмалари ўзбек тилига таржима қилингани қайд этилган.
Ҳолбуки, жиноят ишини тергов қилган шахслар араб алифбосида ёзиш ҳамда ўзбек тилини билганини ҳам тасдиқловчи бирор далил мавжуд эмас. Жиноят иши бўйича тергов ҳаракатларини юритишга масъул шахслар томонидан ишга таржимон ҳам жалб этилмаган. Бундай ҳолатда чиқарилган қарорларни қонуний ва асосли деб бўлмайди, албатта.
Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, ноҳақ айбланиб қамалган ёхуд қатағон қилинган, бугунги кунга келиб оқланаётганлар орасида нафақат ўзбеклар, балки қозоқ, туркман, қирғиз, эрон, тожик, татар, рус, араб, уйғур каби жами 240 га яқин бошқа миллат вакиллари ҳам бор.
Мисол учун, 1876 йилда Бий-Бавар туманида туғилган, миллати қозоқ бўлган Аманбаев Утеген Касап РСФСР Жиноят кодексининг 58/11-моддаси билан отувга ҳукм қилинган. Бироқ унга нисбатан бўлган жиноят иши ҳужжатлари ўрганилганда, уларнинг айбдорлиги суд ҳукми билан аниқланмасдан туриб, суд муҳокамасисиз жиноий жавобгарликка тортилганини кўриш мумкин.
1897 йилда Шафрикент туманида туғилган, араб миллатига мансуб Джалилов Наим Амин ҳам ЎзССР Жиноят кодексининг 14, 78-моддаси билан отувга ҳукм қилинган. Ўрта Осиёдаги Бирлашган давлат сиёсий бошқармаси Учлик Кенгашининг махсус йиғилиш қарорига кўра, у 1924 — 1929 йилларда Бухоро вилоятининг турли ҳудудларида босмачилик аксилинқилобий ҳаракати аъзоси бўлгани ҳолда қуролли тўда билан совет ҳукуматига қарши қўзғолон ва қуролли тўқнашувлар содир этганликда ноҳақ айбланган.
Шу билан бирга, 1886 йилда Самара губернияси, Бугулминский уездида туғилган, миллати татар, ўқитувчи бўлиб ишлаган, 1921 йил 16 мартда қамоққа олинган Гариф Каримов, 1903 йилда Фарғона вилояти, Шаҳрихон тумани, Ўрта Шаҳрихон қишлоғида туғилган, миллати уйғур бўлган Қамбар Содиқов, 1883 йил Пенза шаҳрида туғилган, миллати рус, Александр Юнгеров, шунингдек, бошқа миллат вакиллари ҳам ноҳақ айбланиб, қаттиқ азобларга дучор этилган.
Бугунги кунга келиб уларнинг номи оқланди ва бу каби эзгу ишлар изчил давом этмоқда. Тарихий адолат қарор топмоқда. Бу эса янги Ўзбекистонимизда олиб борилаётган бағрикенглик, биродарлик ва ҳамжиҳатлик сиёсатининг амалдаги ифодасидир, десак, адашмаймиз.
Икром МУСЛИМОВ,
Олий суд раисининг
биринчи ўринбосари
(“Халқ сўзи” газетаси,
2024 йил 5 октябрь)
