ШАРТНОМА МАЖБУРИЯТИНИ УНУТИШ ЎЗАРО ҲАМКОРЛИККА ПАНД БЕРДИ, ҚАРЗ СУД ТОМОНИДАН УНДИРИЛДИ

Ҳазорасп туманида фаолият юритувчи “Сулаймон Шо” фермер хўжалиги таъсисчиларининг тиши чорвачиликда чиққан, десак, муболаға бўлмайди. Тадбиркор 30 йилдан буён шу соҳанинг тузини тотиб келади. Қорамол ва қўй-қўзиларини Қорақум саҳроси бағридан ижарага олинган яйловларда боқади. Албатта, фермернинг топар-тутари чаккимас. У одатда, даромадининг бир қисмини фермер хўжалиги фаолиятини кенгайтириш ва ривожлантиришга сарфлайди. Афсуски, бу жараён ҳар доим ҳам муаммосиз ўтмайди ва монелик қилувчи ҳолатлар ҳам йўқ эмас. Фермер С. Юсупов бундай нохуш вазиятга 2021 йилнинг апрел ойида дуч келди.

Тадбиркорнинг галдаги эзгу нияти хорижлик ҳамкорнинг шартномавий мажбуриятга нисбатан лоқайдлиги боис рўёбга чиқмай қолди.

Аниқроғи, қўшни Қозоғистондаги “Зерновая индустрия” савдо уйи маъмурияти ушбу фермер хўжалиги билан 2021 йилнинг 5 апрелида қорамол етказиб бериш бўйича тузилган 26-04/05-сонли савдо шартномаси талабларига эътиборсиз қаради.

Фермер хўжалиги раҳбарининг шартнома асосида зиммасига олган мажбуриятни талаб даражасида бажариш юзасидан қайта-қайта қилган мурожаатлари оқибатсиз қолдирилди. Ўз навбатида, фермер хўжалиги раҳбари бу борадаги ўз бурч ва мажбуриятларини тўлиқ бажарди. Жами 53 бош қорамол хариди учун шартномада келишилган 41 минг 505,33 АҚШ долларини хорижий савдо-сотиқ алоқалари учун белгиланган муддат ва тартиб-таомиллар асосида қозоғистонлик ҳамкорининг ҳисоб рақамига ўтказиб берди.

Бироқ фермерга номаълум сабабаларга кўра, қозоғистонлик ҳамкорлар, сотиб олинган қорамолларни етказиб бермаган, бунинг сабабларини ҳам тушунтирмаган, амалга ошмаган савдонинг пулини ҳам қайтармаган.

Хоразмлик фермер эса савдо шериги ўз мажбуриятини бажаришини узоқ кутди. Ахийри, натижа бўлмагач, Савдо-саноат палатасининг Хоразм вилоят ҳудудий бошқармасига ёрдам сўраб мурожаат қилди. Ўз навбатида, мазкур бошқарма фермер хўжалиги манфаатини кўзлаб, судга даъво аризаси киритди.

Ўзбекистон ва халқаро қонунчилик нормаларига кўра, иқтисодиётга оид суд ишлари низо ёки келишмовчилик бевосита содир бўлган ва даъво аризаси келиб тушган жойда ўтказилади. Ушбу қоидани назарда тутган суд ҳайъати ўзига ҳавола қилинган ишни рад этмади. Низони бартараф этиш чораларини кўрди. Бўлажак суд мажлиси тўғрисида даъвогар тарафга ҳам, жавобгар томонга ҳам олдиндан хабар берилди. Даъвогар тараф — фермер хўжалиги вакили судда иштирок этди. Бироқ Савдо-саноат палатаси ва “Зерновая индустрия” Савдо уйи вакиллари Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий-процессуал кодексининг 127-128-моддаларига асосан суд мажлиси ўтказиладиган жой ва вақт тўғрисида хабардор қилинган бўлсалар-да, суд муҳокамасига келмадилар. Бу каби вазиятларда суд иши ушбу кодекснинг 170-моддасига мувофиқ, таклиф этилган тараф ёки тарафларнинг иштирокисиз кўриб чиқилади. Юзага келган зиддият ёки келишмовчилик исбот учун мақбул ҳамда ишончли ҳисобланган ҳужжатлар, факт ва далиллар асосида бартараф этилади.

Суд ишни кўриш учун тақдим қилинган ҳужжатларни синчиклаб ўрганди.

Ушбу жараён давомида фермер хўжалиги ўзининг хориждаги савдо шериги ҳисоб рақамига дастлаб – 34 минг, орадан бир кун ўтгач, яна 10 минг, жами 44 минг АҚШ доллари миқдорида маблағ ўтказгани маълум бўлди. Аммо шартномада бу миқдор кўзда тутилмаганлиги сабабли, “Зерновая индустрия” корхонаси мазкур инвестицияни қайтарди, бу эса келишилган суммадан 2 минг 494,67 АҚШ долларига кўпдир.

Аниқланишича, шартнома мажбуриятини бажариш, яъни хоразмлик фермер томонидан сотиб олинган 53 бош қорамол учун тўлов ва етказиб бериш бўйича 30 кун муддат белгиланган. Шартнома матни жуда батафсил ва тўлиқ. Унинг 1-сонли иловасида қайд этилганидек, етказиб бериладиган ҳар бир шохли бош қорамолнинг нархи 780 АҚШ долларини, вазни эса 250-300 килони ташкил этиши лозим.

Ушбу факт ва далиллардан ҳам кўринадики, “Сулаймон Шо” фермер хўжалиги зиммасидаги шартномавий мажбуриятини савдо-сотиқ қоидаларига тўлиқ риоя қилган ҳолда адо этган. Тартиб-таомил хорижий ҳамкор томонидан бузилган. Буни Хоразм вилоят божхона бошқармасининг 02-13/8-4221-сонли хати ҳам тасдиқлайди. Унда қайд қилинишича, ўтган давр мобайнида “Сулаймон Шо” фермер хўжалиги томонидан 2021 йил 5 апрелдаги 26-04/05-сонли импорт шартномасига асосан товарлар олиб келингани ҳақида маълумотлар мавжуд эмас.

Шартномавий мажбурият сотувчи тарафидан адо этилмаганини тасдиқлаш учун шуларнинг ўзи етарли. Қонун эса, оларнинг берарини сўрайди. Фуқаролик кодексининг 437-моддасига мувофиқ, маҳсулот етказиб берувчи-сотувчи шартлашилган муддат ёки муддатларда ўзи ишлаб чиқарадиган ёхуд сотиб оладиган товарларни сотиб олувчига тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш ёки шахсий, оилавий мақсадларда, рўзғорда ва шунга ўхшаш бошқа мақсадларда фойдаланиш билан боғлиқ бўлмаган бошқа мақсадларда фойдаланиш учун топшириш, сотиб олувчи эса, товарларни қабул қилиш ва уларнинг ҳақини тўлаш мажбуриятини олади.

Товарларни етказиб бериш маҳсулот етказиб берувчи томонидан товарларни шартнома бўйича сотиб олувчига ёки шартномада олувчи сифатида кўрсатилган шахсга жўнатиш (топшириш) йўли билан амалга оширилади.

Юқоридаги қайдлар жавобгардан 41 минг 505,33 АҚШ доллари миқдоридаги асосий қарзни ундириш юзасидан даъвогар тарафидан ўртага қўйилган талаб асосли эканлигини тасдиқлайди ва исботини топган даъво қаноатлантирилиши лозим. Суд баён этилган ҳолатларга биноан, қонуннинг ушбу талаби “Зерновая индустрия” савдо уйи томонидан лозим даражада бажарилмаган, деб ҳисоблади. Шу муносабат билан “Сулаймон Шо” фермер хўжалигининг жавобгардан жами 41 минг 505,33 АҚШ долларига тенг бўлган асосий қарзни ундириш ҳақидаги даъвоси қаноатлантирилди. Суднинг ҳал қилув қарори нусхаси “Зерновая индустрия” корхонасига юборилди. Жавобгар суднинг қарорига эътироз билдирмади, мазкур ҳужжат юзасидан тегишли маҳкамаларга шикоят аризаси билан мурожаат қилмади, ижро ҳаракатларига монелик этишдан ўзини тийди. Аксинча, суд қарорида кўрсатилган миқдордаги тўлов фарзини адо этиб, зиммасидаги қарз, шунингдек, салкам 9 миллион сўмлик давлат божини тўлади.

Ушбу ҳолат шартномавий муносабатлар, хусусан, неча-неча авлодлар, аждодлардан мерос бўлиб келаётган савдо-сотиқ таомиллари ҳозирда ҳам мўътабар мақомда эканлиги ва унинг талабу тақозоларини бажо келтириш, наинки, савдо-тижорат жабҳаси вакиллари, балки бозор муносабатларининг барча қатнашчилари, ҳар бир фуқаро учун инсонийлик фарзига айланганидан далолат беради. 

Музаффар Бобоназаров,

Хоразм вилояти судининг

иқтисодий ишлар бўйича

судлов ҳайъати судьяси,

Абдулла Собиров, журналист