БИТИМНИНГ ҲУҚУҚИЙ ОҚИБАТЛАРИ БУРЧ ВА МАСЪУЛИЯТНИ ТАЛАБ ЭТАДИ
Мамлакатимизда барча соҳаларда қатъият билан амалга оширилаётган ислоҳотлар, шунингдек, хусусий мулк дахлсизлиги ва шартнома тузиш эркинлиги кафолатлари турли кўринишдаги ҳуқуқий муносабатларни янада кенгайтирмоқда.
Маълумки, амалдаги Фуқаролик кодексининг 101-моддасида фуқаролар ва юридик шахсларнинг фуқаролик ҳуқуқ ва бурчларини белгилаш, ўзгартириш ёки бекор қилишга қаратилган ҳаракатлари битим ҳисобланиши қайд этилган. Битим ҳуқуқ ва мажбуриятларни юзага келтиради. Шу боис битим тузишда ҳар бир фуқаро ундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатларни чуқур англаб етиши лозим. Ана шунда битим билан боғлиқ низоларнинг олди олинади.
Суд амалиётида битимни ҳақиқий эмас, деб топиш, битим тузиш асосида мулкка эгалик қилган шахс иккинчи тарафни турар жой ёки бошқа бинодан кўчириш ҳақидаги ишлар ҳам кўп учрайди. Жиззах вилояти судлари томонидан 2023 йилда битимни ҳақиқий эмас, деб топиш билан боғлиқ 104 та, уйдан кўчириш бўйича 108 та иш мазмунан кўриб чиқилган.
Масалан, Жалол Холматов (исм-шарифлар ўзгартирилган) судга даъво аризаси билан мурожаат қилиб, жавобгарлар И. Холматова, Г. Эргашев, Д. Эргашевани ўзига мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган Шароф Рашидов тумани, “Дўстлик” маҳалла фуқаролар йиғини, Зиёкор кўчасида жойлашган уйдан мажбуран чиқаришни сўраган.
Аниқланишича, Шароф Рашидов туманида жойлашган хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариус томонидан 2022 йил 5 июнда қайд этилган олди-сотди шартномасига асосан Ж. Холматов ушбу уйни И. Холматовадан сотиб олган. Ушбу турар-жой Кадастрлар палатаси Жиззах вилояти бошқармаси томонидан 2022 йил 16 июнда Ж. Холматовнинг номига давлат рўйхатидан ўтказилган. Аммо уйнинг собиқ эгаси уни қонунчиликда белгиланган вақтда бўшатиб бермаган. Фуқаролик ишлари бўйича Жиззах туманлараро судининг ҳал қилув қарори билан даъвогарнинг даъво аризаси қаноатлантирилган.
Яна бир ҳолатда Маҳфуза Фармонова судга даъво аризаси билан мурожаат қилиб, Умид Давроновни оила аъзолари билан бирга Дўстлик тумани, “Саноатчилар” маҳалла фуқаролар йиғини, Абдулла Авлоний кўчаси, 5-уй, 9-хонадондан мажбурий тартибда кўчиришни сўраган.
Ишда тўпланган ҳужжатлардан аниқланишича, Мирзачўл тумани ҳокимининг 2020 йил 14 апрелдаги қарорига асосан ушбу хонадон У. Давроновга тегишли бўлган. У 2020 йил 5 декабрда хонадонни М. Фармоновага сотган. Кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқ Кадастрлар палатаси Жиззах вилояти бошқармаси томонидан 2022 йил 14 июлда М. Фармонова номига давлат рўйхатидан ўтказилган.
Суд мажлисида жавобгар тараф аслида хонадонни сотмагани, пулга муҳтож бўлгани сабабли М. Фармоновадан қарз олгани, унинг талаби билан гаров сифатида уй-жой олди-сотди қилингани, қарз узилиши билан у уйни қайтариб беришга ваъда бергани, аммо ҳозирда буни тан олмаётганини маълум қилди.
Шу ўринда айтиш керакки, битимнинг турли шакллари бўлиб, тарафлар ҳақиқатда қандай муносабатга киришса, битимни шунга мос равишда тузиши лозим. Акс ҳолда у ортиқча ташвиш ва муаммоларни юзага келтиради.
Фуқаролик кодексининг 732-моддасига кўра, қарз шартномаси бўйича бир тараф (қарз берувчи) иккинчи тарафга (қарз олувчига) пул ёки турга хос аломатлари билан белгиланган бошқа ашёларни мулк қилиб беради, қарз олувчи эса қарз берувчига бир йўла ёки бўлиб-бўлиб, ўшанча суммадаги пулни ёки қарзга олинган ашёларнинг хили, сифати ва миқдорига баравар ашёларни (қарз суммасини) қайтариб бериш мажбуриятини олади. Қарз шартномаси пул ёки ашёлар топширилган пайтдан бошлаб тузилган ҳисобланади.
Бундан ташқари ушбу кодекснинг 733-моддасига мувофиқ фуқаролар ўртасида қарз шартномаси, агар бу қарзнинг суммаси базавий ҳисоблаш миқдорининг ўн бараваридан ортиқ бўлса, оддий ёзма шаклда тузилиши зарур. Шартномадаги тарафлардан бири юридик шахс бўлганида қарз суммасидан қатъи назар, ёзма шаклда тузилиши шарт.
Баён этилган ҳолатда фуқаролар олди-сотди шартномаси эмас, балки қарз шартномаси тузиши лозим эди. Қолаверса, низони судда кўриш жараёнида ҳар бир тараф ўзининг важ ва эътирозларини исботлаб бериши керак. Суд қарз билан боғлиқ важлар ўз исботини топмагани, нотариал тартибда олди-сотди шартномаси тузилгани ва у давлат рўйхатидан ўтказилганини инобатга олиб, даъво аризасини қаноатлантирди.
Хулоса ўринда таъкидлаш жоизки, ҳар бир киши шартнома тузишда унинг келгусидаги ҳуқуқий оқибатини чуқур англаб етиши лозим. Акс ҳолда биргина нотўғри ҳаракат унга қимматга тушиши мумкин.
Нодиржон РАСУЛОВ,
Жиззах вилояти суди
раиси ўринбосари
