СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИНИНГ ЯНГИ БОСҚИЧИ: СУД ҚАРОРЛАРИНИ ТЕКШИРИШ ИНСТИТУТИ ТАКОМИЛЛАШТИРИЛМОҚДА
Янги таҳрирдаги Конституциямизнинг 29-моддаси 5-қисмида жиноят учун ҳукм қилинган ҳар ким қонунда белгиланган тартибда ҳукмнинг юқори турувчи суд томонидан қайта кўриб чиқилиши, шунингдек, афв этиш ёки жазони енгиллаштириш тўғрисида илтимос қилиш ҳуқуқига эга деб белгилаб қўйилган.
Одил судлов соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар замирида, аввало, инсон қадрини улуғлаш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, қонуний манфаатларини кафолатли таъминлаш сингари эзгу мақсадлар мужассам. “Суд қарорларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш институти такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодексига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги қонун ҳам айни шу мақсадда қабул қилинди.
Ушбу қонунда қонуний кучга кирмаган суд қарорларини шикоят (протест) асосида апелляция тартибида, қонуний кучга кирган суд қарорларини кассация тартибида, апелляция ёки кассация тартибида кўрилган суд қарорларини тафтиш тартибида қайта кўришга, шунингдек, қонуний кучга кирган суд қарорларини кассация тартибида кўриш бўйича ваколатларни вилоят ва унга тенглаштирилган судларга ўтказишга ҳамда юқори судлар томонидан суд қарорларини бекор қилиб, ишни янгидан кўриш учун қуйи инстанция судларига юбориш амалиётини тугатишга доир процессуал нормаларни Жиноят-процессуал кодексга киритиш назарда тутилган.
Бу каби ислоҳотлардан кутилаётган мақсадлардан бири судларга келиб тушган ҳар бир ишнинг судьялар томонидан ўз вақтида ва сифатли кўриб чиқилишини таъминлаш ҳисобланади.
Шунингдек, ушбу қонун меъёрларини амалда тўғри ва бир хилда қўллашни таъминлаш мақсадида Олий суд Пленумининг “Жиноят ишларини апелляция, кассация тартибида кўриш амалиётининг айрим масалалари тўғрисида”ги қарори ҳам қабул қилинди.
Шу ўринда бу ҳақда батафсил фикр юритадиган бўлсак, Пленум қарорида, аввало, биринчи инстанция судининг ҳукми, ажрими устидан апелляция, кассация тартибида шикоят бериш (протест билдириш), апелляция, кассация инстанцияси судларида иш юритиш масалалари батафсил ёритилган.
Қонун талабига кўра, ишда тараф бўлмаган шахслар ҳам суд ҳукмининг ўз ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига дахлдор қисми устидан апелляция ёки кассация тартибида шикоят келтириши мумкин.
Шу сабабли Пленум қарорининг 2-банди иккинчи ва учинчи хатбошисига кўра, апелляция, кассация тартибида иш юритиш Жиноят-процессуал кодекснинг 497-2-моддаси тўртинчи қисми ҳамда 499-моддаси бешинчи қисмига мувофиқ ҳукмнинг ўз ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларига дахлдор қисми устидан шикоят бериш ҳуқуқига эга бошқа шахслар томонидан ҳам қўзғатилиши мумкинлиги ҳақида тушунтириш берилди.
Булар жумласига қонунда белгиланган тартибда процесснинг у ёки бу иштирокчиси сифатида эътироф этилмаган, бироқ ўзининг ҳақиқий ҳолатига кўра, суд ҳимоясига муҳтож бўлган шахслар – гаров берувчи, мулки хатланган шахс ва бошқалар киради.
Мазкур қоида талабидан келиб чиқиб, биринчи инстанция суди шикоятни қабул қилиш пайтида апелляция, кассация шикояти берган шахснинг бундай ҳуқуққа эга эканини текшириши шарт эканлиги талаб қилинади.
Шунингдек, шикоятда ёки протестда оғирроқ жиноят тўғрисидаги қонунни қўллаш зарурлиги, жазони кучайтириш, маҳкумнинг аҳволи ёмонлашишига олиб келадиган бошқа ўзгаришлар ҳақидаги қонунни қўллаш тўғрисидаги масала қўйилган бўлса, қонунда суднинг айблов ҳукмини ёхуд ажримини кассация тартибида қайта кўришга, шунингдек, суднинг оқлов ҳукмини ёки ишни тугатиш тўғрисидаги ажримини кассация тартибида қайта кўришга фақат улар қонуний кучга кирганидан кейин бир йил ичида йўл қўйилиши белгиланган.
Бироқ амалиётда ушбу масала юзасидан судлар томонидан муддатни аниқлашда турли ёндашувлар мавжуд.
Бу тушунмовчилик юзасидан Пленум қарорининг 5-бандида тегишли тушунтириш берилди. Унга кўра, бир йиллик муддат тегишли ҳукм, ажрим қонуний кучга кирган кундан бошлаб кассация инстанцияси суди томонидан қарор қабул қилинган кун қўшилган ҳолда ҳисобланади.
Бунда бир йиллик муддат ўтгандан сўнг берилган кассация шикояти (протести) қўриб чиқилмасдан қайтарилиши, агар кассация шикояти (протести) Жиноят-процессуал кодекснинг 501-моддасида кўрсатилган бир йиллик муддат ўтганга қадар берилган бўлиб, ушбу муддат иш бўйича қарор қабул қилингунга қадар ўтиб кетса, у қаноатлантирилмасдан қолдирилиши ва бу ҳақда шикоят (протест) берган шахсга маълум қилиниши мумкин.
Маълумки, қонунда биринчи инстанция судининг ҳукми бекор қилиниши ва ўзгартирилиши учун умумий асослар белгиланган. Жумладан, апелляция, кассация инстанцияси судлари, агар чиқарилган ҳукм қонуннинг барча талабларига амал қилинган ҳолда ва қонун асосида чиқарилган бўлса, қонуний деб эътироф этилиб, уни ўзгаришсиз қолдиради.
Ҳукм ўзгаришсиз қолдирилганда апелляция, кассация инстанцияси судлари Жиноят-процессуал кодекснинг 533-моддаси биринчи қисми 1-4-бандларида кўрсатилган асос мавжуд бўлганда, ҳукмнинг ижросини кечиктиришга, амнистия актини қўллашга ҳақли. Шунингдек, апелляция, кассация инстанцияси судлари томонидан қуйи инстанция суди ҳукми, ажримининг тавсиф ёки қарор қисмига ўзгартириш киритилганда ҳам, башарти бу айблов ҳажми, қилмишнинг квалификацияси, тайинланган жазо тури ва миқдори ўзгаришига олиб келмаса, суд қарорлари ўзгаришсиз қолдирилади.
Жиноят-процессуал кодекснинг 497-26, 509-9-моддаларига мувофиқ, апелляция, кассация инстанцияси судларига:
• жиноят ишини кўриш натижаларига кўра, ҳукмни ўзгаришсиз, апелляция шикоятини, протестини эса, қаноатлантирмасдан қолдириш тўғрисида;
• 5-8-бандларида назарда тутилган ҳолларда, яъни ҳукмни бекор қилиш ва жиноят ишини тугатиш тўғрисида;
• ушбу кодекснинг 493-моддаси тўртинчи қисмида назарда тутилган ҳолатлар мавжуд бўлганда, суднинг айблов ҳукмини бекор қилиш ва жиноят ишини биринчи инстанция судига юбориш тўғрисида;
• ҳукмни ўзгартириш тўғрисида, шунингдек, шикоят, протест қайтариб олинган ҳолларда, апелляция, кассация тартибида иш юритишни тугатиш тўғрисида ажрим қабул қилиш ваколатлари берилган.
Мазкур моддалар биринчи қисмининг 2-4-бандларида назарда тутилган ҳолларда, яъни айблов ҳукмини бекор қилиш ва оқлов ҳукмини чиқариш тўғрисида, айблов ҳукмини бекор қилиш ва янги айблов ҳукмини чиқариш тўғрисида, шунингдек, оқлов ҳукмини бекор қилиш ва айблов ҳукмини чиқариш тўғрисида ҳукм чиқариш ваколатига эга.
Бироқ амалиётда бир вақтнинг ўзида ҳар икки ҳолат юзасидан қарор қабул қилиш лозим бўлган ҳолатларда айрим судлар томонидан ҳукм, айрим судлар томонидан эса, ажрим чиқариш ҳолатлари кузатилмоқда.
Шу сабабли Пленум қарорининг 36-бандида бир вақтнинг ўзида ҳар икки ҳолат юзасидан қарор қабул қилиш лозим бўлса, тегишлича, алоҳидаалоҳида ҳукм ва ажрим чиқариш юзасидан аниқ тушунтириш берилди.
Айтиш керакки, Олий суд Пленумининг ушбу қарорини тайёрлаш жараёнида суд ва бошқа идоралар томонидан билдирилган кўплаб таклиф ва фикр-мулоҳазалар инобатга олинди.
Бу ўз навбатида, амалдаги қонун талаблари юзасидан Пленум қарорида берилган тушунтиришлар мукаммал бўлишга хизмат қилди.
Шу маънода айтганда, ушбу қарорнинг қабул қилиниши келгусида судлар фаолиятида, судьяларнинг бу борадаги ишларни кўриб чиқишида ягона амалиётни шакллантиришда ижобий таъсир кўрсатади.
Муроджон Абабакиров,
Олий суд судьяси
