АЛИМЕНТНИ ОЛДИНДАН ТЎЛАШ ЁКИ ГАРОВ ТАҚДИМ ЭТИШ: ХОРИЖГА ЧИҚИШНИ ВАҚТИНЧА ЧЕКЛАШНИ БЕКОР ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ
Янги таҳрирдаги Конституциямизнинг 77-моддасига кўра, ота-оналар ва уларнинг ўрнини босувчи шахслар ўз фарзандларини вояга етгунига қадар боқиши, уларнинг тарбияси, таълим олиши, соғлом, тўлақонли ва ҳар томонлама камол топиши хусусида ғамхўрлик қилишга мажбурдир. Бинобарин, фарзанд тарбияси ҳар бир ота-она, қолаверса, жамият зиммасидаги ўта шарафли ва айни пайтда масъулиятли вазифалардан бири саналади.
Аммо ҳаётда ўз фарзандини тарбиялаш ва таъминлашдан бош тортадиган ота-оналар ҳам учраб туради. Ҳолбуки, вояга етмаган фарзанд қачон имкони бўлса, отам ёки онам алимент тўласа, кейин еб-ичаман, деб кутиб туролмайди. Шу сабабли ўз вақтида моддий таъминлаш боланинг соғлом вояга етишида муҳим омил ҳисобланади. Амалдаги Оила кодексига мувофиқ вояга етмаган болаларига таъминот бериш мажбуриятини ихтиёрий равишда бажармаган ота ёки онадан алимент суднинг ҳал қилув қарори ёки суд буйруғига асосан ундирилади.
Бугунги кунда айрим фуқароларнинг алиментдан қарздорлиги сабабли хорижга чиқа олмаётганига мисоллар кўп. “Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида”ги қонунга асосан, хорижга чиқиш учун чеклов қўйиш – суд ҳужжатидаги талаблар белгиланган муддатда қарздор жисмоний шахс томонидан узрсиз сабабларга кўра ижро этилмаганда, давлат ижрочиси ундирувчининг аризаси ёки ўз ташаббуси бўйича амалга оширилади.
Айни пайтда амалдаги қонунчилигимизда бундай чекловларни ечиш учун етарлича имкониятлар ҳам яратилган. Хусусан, Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 6 октябрдаги “Алиментларни олдиндан тўлаш, шунингдек, алимент тўлаш мажбуриятини таъминлаш бўйича гаров шартномасини тузиш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида”ги Қарори билан алиментни олдиндан тўлаш ёки алимент тўлаш мажбуриятини таъминлашда гаров тақдим этиш асослари белгилаб қўйилган. Хусусан, ҳужжатда чекловни ечишнинг икки хил усули кўрсатилган: биринчиси, вояга етмаган болалар таъминоти учун алиментни олдиндан тўлаш бўлса, иккинчиси, вояга етмаган болалар, эр (хотин), собиқ хотин (собиқ эр) ва бошқа меҳнатга лаёқатсиз шахслар таъминоти учун алимент тўлаш мажбуриятини таъминлашда гаров шартномасини тузишдир.
Вояга етмаган болалар таъминоти учун алиментни олдиндан тўлашда қарздор томонидан ундирувчига кўчмас ёки кўчар мулк ёхуд бошқа қимматли ашё тақдим этилиши мумкин. Алимент миқдорини олдиндан тўлаш ёки алимент тўлаш мажбуриятини таъминлаш бўйича гаров тақдим этиш қарздорнинг алимент тўловларидан қарздорлиги мавжуд бўлмагандагина амалга оширилади.
Алиментни олдиндан тўлаш ёки алимент тўлаш мажбуриятини таъминлаш учун гаров шартномасининг тузилиши давлат ижрочиси ёки суд томонидан қарздор жисмоний шахснинг илгари белгиланган мамлакатимиз ҳудудидан чиқишини вақтинча чеклашни олиб ташлаш учун асос ҳисобланади.
Алиментни олдиндан тўлаш бола вояга етгунига қадар ҳар қандай давр учун беш йилдан кам бўлмаган муддатга амалга оширилади. Бироқ алиментни олдиндан тўлаш вақтида агар болалар вояга етгунига қадар бўлган давр 5 йилдан кам бўлса, тўлов қолган давр учун амалга оширилади. Алиментни тўлаш тўғрисидаги ижро ҳужжати бўйича алиментни муайян давр учун олдиндан тўлаш йўли билан ижро этиш усули ва тартибини ўзгартиришни хоҳлаган қарздор ижро ҳужжатини берган судга ариза билан мурожаат қилади. Аризада қарздор алимент мажбуриятларини умумий тартибда бажариш учун тўсқинлик қилувчи объектив ҳолатларни кўрсатади. (Масалан, бошқа мамлакатга бориш тўғрисида таклифнома, бошқа давлатда ишга тайинлангани тўғрисидаги буйруқ ва бошқа шунга ўхшаш ҳолатлар). Шу билан бирга аризага Мажбурий ижро бюроси томонидан тақдим қилинган алимент тўловларидан қарздорлиги мавжуд эмаслиги тўғрисидаги маълумотнома ва давлат ижрочисининг олдиндан тўлаш белгиланган алимент суммасини ҳисоблаш тўғрисидаги қарори, шунингдек, баҳолаш ташкилотининг ундирувчига ўтказиб берилиши лозим бўлган мол-мулкни баҳолаш хулосаси, қарздорнинг ушбу мол-мулкка эгалик ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжат нусхалари илова қилинади. Суд ариза якуни бўйича ажрим қабул қилади. Агар ариза ажрим билан қаноатлантирилган тақдирда ажрим ижро қилиш учун тегишли ҳудуддаги Мажбурий ижро бюросига юборилади. Ўз навбатида, давлат ижрочиси алиментни муайян давр учун олдиндан тўлаш йўли билан ижро ҳужжатини ижро этиш усули ва тартибини ўзгартириш тўғрисида ажрим қабул қилади. Ушбу ажримда кўрсатилган алимент суммаси тўлиқ тўлангандан сўнг қарздор ва унинг мол-мулкига белгиланган барча чекловлар, шу жумладан, мамлакатимиз ҳудудидан чиқишини вақтинча чеклашни бекор қилади.
Алимент тўлаш мажбуриятини таъминлаш мақсадида гаров шартномасини тузишда ҳам қарздор тегишли ҳужжатларни илова қилган ҳолда ижро ҳужжатини берган судга ариза билан мурожаат этади. Бу ҳолатда ҳам тузилган гаров шартномаси, шунингдек, Мажбурий ижро бюроси томонидан алимент тўловларидан қарздорлиги мавжуд эмаслиги тўғрисидаги маълумотнома илова қилиниши шарт. Гаров шартномаси қарздор ва ундирувчи ўртасида алимент тўлаш мажбуриятини гаров билан таъминлаш ва алимент мажбуриятлари икки ойдан ортиқ муддат давомида бажарилмаган тақдирда ундирувчига ундирувни гаров предметига қаратиш ҳуқуқини бериш учун тузилади.
Ҳар қандай мол-мулк, шу жумладан, ашёлар ва мулкий ҳуқуқлар (талаблар) гаров предмети бўлиши мумкин (муомаладан чиқарилган мол-мулк, кредиторнинг шахси билан узвий боғлиқ бўлган талаблар, хусусан, ҳаёти ёки соғлиғига етказилган зарарни қоплаш, алимент ҳамда бошқа шахсга берилиши қонун билан ман этилган бошқа талаблар бундан мустасно). Алимент тўлаш мажбуриятини гаров билан таъминлаш тўғрисидаги шартнома нотариал тартибда тасдиқланиши ва тегишли тартибда рўйхатдан ўтказилиши шарт. Гаров қиймати қонунчиликда белгиланган базавий ҳисоблаш миқдорининг икки юз эллик бараваридан кам бўлмаслиги лозим. Тарафлар келишувига асосан гаров предмети қийматини баҳолаш тегишли баҳолаш ташкилоти томонидан ҳам амалга оширилиши мумкин.
Агар ариза суднинг ажрими билан қаноатлантирилса, тегишли ҳудуддаги Мажбурий ижро бюросига юборилади. Давлат ижрочиси ажримни олгач, қарздорга нисбатан қўлланилган барча чекловлар, шу жумладан, қарздорнинг мамлакатимиз ҳудудидан чиқишини вақтинча чеклашни бекор қилади. Қарздор томонидан кетма-кет икки ой давомида алимент тўловлари тўланмаган тақдирда давлат ижрочиси ундирувни гаров предметига қаратиш чораларини кўради. Гаров предмети сотилганда унинг пули Мажбурий ижро бюросининг тегишли туман (шаҳар) бўлими депозит ҳисоб рақамига ўтказилади. Сўнгра мазкур маблағ ҳисобидан ойма-ой алимент тўловлари амалга оширилади.
Амалдаги қонунчиликда алимент бўйича қарздорнинг хорижга чиқишига нисбатан таъқиқ қўйилиши суд ҳужжатларини ўз вақтида тўлиқ ижро этиш ҳамда вояга етмаган болаларнинг моддий таъминоти учун тўланаётган алиментларнинг ўз вақтида тўланишини таъминлаш мақсадида жорий этилган. Шу билан бирга қарздор шахсларнинг ҳуқуқ ва қонуний мафаатларини ҳимоя қилиш мақсадида чекловларни қонуний бартараф этиш бўйича имконият яратилгани инсон ҳуқуқларини таъминлашнинг амалдаги ифодасидир.
Элёржон Исмоилов,
фуқаролик ишлари бўйича
Ўзбекистон туманлараро суди раиси
