ОИЛА СУДЬЯЛАРИ: ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА ИБРАТИ ВА МИЛЛИЙ АМАЛИЁТ ИСТИҚБОЛЛАРИ

Мамлакатимизда оилани асраш ва мустаҳкамлаш, бола ҳуқуқларини таъминлаш, хотин-қизларнинг қонуний манфаатларини рўёбга чиқариш давлатимиз сиёсатининг устувор йўналиши сифатида белгиланган.

Бинобарин, янги таҳрирдаги Конституциямизда оила жамиятнинг асосий бўғини экани, давлат оиланинг тўлиқ ривожланиши учун ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий ва бошқа шарт-шароитларни яратиши, оналик, оталик ва болалик давлат томонидан муҳофаза қилиниши қатъий белгилаб қўйилган.

Давлатимиз раҳбарининг бир қатор фармон ва қарорларида ҳам бу йўналишда амалга оширилаётган ишларни изчил давом эттириш талаби ўз ифодасини топган. Жумладан, Президентимизнинг 2023 йил 21 декабрда қабул қилинган “Оилаларни мустаҳкамлаш ва хотин-қизларнинг фаоллигини ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорига асосан 2030 йилга қадар ижро этувчи ҳокимият, суд тизими ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларда бошқарув ходимлари орасида хотин-қизларнинг улуши 30 фоизга етказилади. Ушбу талаб директорлар кенгаши ва кузатув кенгашларини шакллантиришга ҳам татбиқ этилади.

Шунингдек, ушбу қарорнинг 9-бандида Олий суд, Судьялар олий кенгашининг илғор хорижий тажриба асосида фуқаролик ишлари бўйича туманлараро судларда оилавий низоларни кўришга ихтисослашган судьялар корпусини шакллантириш ҳақидаги таклифига розилик берилди.

Шу асосда жорий йил 1 февралдан мавжуд штат бирликлари доирасида тажриба тариқасида фуқаролик ишлари бўйича Самарқанд шаҳар, Наманган ва Мирзо Улуғбек туманлараро судларининг икки нафардан судьясини оилавий низоларни кўриш бўйича ихтисослаштирган ҳолда, ушбу судларда “Оила судьялари” ташкил этиш белгиланди.

Президентимиз қарори ижросини таъминлаш мақсадида Олий суд Раёсатининг 2024 йил 23 январда “Фуқаролик ишлари бўйича Самарқанд шаҳар, Наманган ва Мирзо Улуғбек туманлараро судларида оилавий низоларни кўришга ихтисослашган “Оила судьялари” ташкил этиш тўғрисида”ги қарори қабул қилганини алоҳида таъкидлаш жоиз.

Раёсат қарорида “Оила судьялари” томонидан кўриладиган оилавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар ва уни кўрадиган судьялар рўйхати, судьялар таркибига ўзгартириш киритиш, улар фаолиятини самарали ташкил этиш учун амалга оширилиши лозим бўлган чора-тадбирлар тўғрисида батафсил тушунтиришлар берилган.

Суд соҳасида янги институт, яъни “Оила судьялари”ни ташкил қилиш масаласи замирида бир қатор мақсадлар ўз ифодасини топган. Бунда, хусусан:

биринчидан, судьяларнинг оилавий низоларни кўришга ихтисослашуви ушбу йўналиш бўйича малакали мутахассис бўлиб шаклланишига замин яратади, бу тоифа низоларни ижобий ҳал қилишда бой амалий тажриба тўпланади.

иккинчидан, судьялар алоҳида эътибор қаратган ҳолда ҳар бир оилавий низони чуқур ўрганиш, унинг юзага келиш сабаблари, моҳиятини тўлиқ тушуниб етиш, мухтасар айтганда, фуқаролик ишини атрофлича ўрганиш имконига эга бўлади;

учинчидан, оилавий низоларнинг ўзига хос томони шундаки, ушбу тоифадаги низонинг юзага келиши бошқа низо турларини ҳам бевосита келтириб чиқаради. Масалан, оилавий жанжал сабаб судга берилган никоҳдан ажратиш ҳақидаги ариза, кейинчалик томонлар ўртасида алимент ундириш, бола уч ёшга тўлгунга қадар таъминот ундириш, алимент миқдорини кўпайтириш ёки камайтириш, бола билан кўришиш тартибини белгилаш, ҳатто ота-оналик ҳуқуқини чеклаш ёхуд маҳрум қилиш каби “занжирли низолар” юзага келиши мумкин.

Шундай экан, судьялар ушбу тоифадаги ишларни кўриб чиқишда тарафларни имкон қадар яраштириш чораларини кўриши, медиация институтини кўпроқ қўллаши талаб этилади. Бу, ўз навбатида, оилавий низолар камайиши, тинч ва аҳил оилалар сонининг кўпайишига хизмат қилади;

тўртинчидан, судьялар оилавий ишларни кўриб чиқишда юзага келаётган муаммоларни аниқлаш ва уларни бартараф қилиш баробарида, уларнинг олдини олиш борасида ҳокимликлар, оила ва хотин-қизларни қўллаб-қувватлаш, маҳалла еттилиги ва фаоллари, диний уламолар, бандликка кўмаклашиш, соғлиқни сақлаш каби соҳа мутасаддилари билан ҳамкорлик механизмларини ҳам йўлга қўйиши зарур.

Бунда оилавий низо келиб чиқишига сабаб бўлаётган омиллар: томонлардан бирининг оила қуришга тайёр эмаслиги, эр ва хотин бир-бирини тушунмаслиги, учинчи шахсларнинг аралашуви, фарзандсизлик, ишсизлик, моддий етишмовчилик каби ҳолатларни бартараф этиш юзасидан масъуллар билан ҳамкорликда муайян чоралар кўрилади. Зарур ҳолатларда тарғибот-ташвиқот ишлари, турли ижтимоий роликлар орқали профилактик ишлар доимий равишда ўтказилиб борилади.

Бугунги кунда дунёнинг бир қатор ривожланган давлатлари, хусусан, Америка Қўшма Штатлари, Германия, Япония, Хитой, Жанубий Корея, Ҳиндистон, Австралия каби мамлакатларда оила судлари муваффақиятли фаолият юритмоқда.

Хусусан, АҚШнинг Шимолий Каролина штатида ташкил қилинган оила судида вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятлар, гиёҳвандлик, ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилиш, оиладаги зўравонлик, болага васийлик қилиш ҳуқуқи, болани қўллаб-қувватлаш, алимент ундириш, эр-хотин ўртасидаги мулкни тақсимлаш каби ишлар кўриб чиқилади. Эътиборли жиҳати шундаки, оилавий суд судьялари оилавий муаммоларни ҳал этишда катта тажрибага эга бўлиши ва махсус тайёргарликдан ўтишлари талаб этилади.

Австралияда Оила суди никоҳдан ажратиш, ота-она ўртасидаги мулкни тақсимлаш каби оилавий-ҳуқуқий масалалар билан шуғулланади.

Ҳиндистонда оила судлари 1984 йилдаги қонун асосида фаолият олиб боради. Оила судлари аҳоли бир миллиондан ортиқ бўлган ҳудудларда ташкил этилади. Ушбу судлар никоҳ, эр-хотиннинг ҳуқуқларини тиклаш, васийлик, мулкий ва никоҳ мақоми билан боғлиқ низоларни кўриб чиқади.

Японияда оила судлари 1947-1948 йиллар оралиғида ташкил қилинган бўлиб, ушбу судлар туман суд тизимидан алоҳида тарзда фаолият кўрсатади. Уларнинг ваколати 14 ёшдан 20 ёшгача бўлган вояга етмаганларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш каби ишларни қамраб олади.

Мамлакатимизда янги ташкил қилинган “Оила судьялари”да оилавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган 32 турдаги фуқаролик ишлари кўриб чиқилмоқда. Бу ўринда, жумладан, алимент ундириш, ота-оналик ҳуқуқини чеклаш ёки ундан маҳрум этиш, бола билан кўришиш тартибини белгилаш, оталикни белгилаш, фарзандликка олиш, никоҳдан ажратиш, никоҳни ҳақиқий эмас, деб топиш, никоҳ шартномасини бекор қилиш ёки ўзгартириш каби оилавий-ҳуқуқий муносабатлар ҳақида сўз бормоқда.

Хулоса қилиб айтганда, “Оила судьялари” ўзининг ижобий самарасини бериши жамиятимизда тинч ва мустаҳкам оилалар сони кўпайишига хизмат қилади. Қолаверса, мазкур янги институт хотин-қизларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилишда, ёш авлодни соғлом оилавий муҳитда камол топишида муҳим аҳамият касб этади.

Умидбек Умурзақов,

Олий суд катта консультанти