ЎЗБЕКИСТОН ОЛИЙ СУДИНИНГ БИРИНЧИ РАИСИ ВА УНИНГ АЯНЧЛИ ҚИСМАТИ
Саъдулла Қосимов ёхуд «Қосимовчилар иши»
Сўнгги йилларда Президентимиз Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан мамлакатимиз суд-ҳуқуқ тизимида амалга оширилган шиддатли ва қамровдор ислоҳотлар суд ҳокимияти мустақиллигини ҳамда судлар фаолиятида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш имконини берди.
Шу билан бирга “Янги Ўзбекистон – янги суд” тамойили доирасида аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш — суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишни жадаллаштиришни, соҳага илғор халқаро стандартларни жорий этишни талаб этмоқда.
Судлар фаолияти, аввало, инсон тақдирига, барча соҳалар тартиби ва тараққиётига дахлдор масаладир. Шунинг учун ҳам, мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимида қисқа фурсатларда эришилган беқиёс янгиликлардан ҳақли равишда фахр-ифтихор ҳиссини туйиш баробарида, тизимнинг яқин ўтмишдаги аҳволи билан боғлиқ тарихни ҳам синчиклаб ўрганиш тақозо этилади.
Ушбу мақолада Ўзбекистон Олий судининг биринчи раиси Саъдулла Қосимовнинг аянчли қисмати билан боғлиқ воқеалар хусусида архив ҳужжатлари асосида мухтасар сўз юритишни лозим топдик.
Саъдулла Қосимов 1901 йил Тошкент шаҳрида дунёга келган. 1909 йилдан — машҳур муаллим Эшонхўжа Хонийнинг янги усулдаги “Хония” бошланғич мактабида, 1916 йилгача таниқли маърифатпарвар Мунавварқори Абдурашидхоновнинг “Намуна” мактабида ва айни пайтда рус-тузем мактабида ўқиб, замонавий фанларни ҳам ўзлаштирган. 1918-1920 йилларда “Ўзбек педагогика билим юрти”да таҳсил олган.
У 1919 йил декабрь ойигача ўқитувчи бўлиб, 1919 йил апрель ойида Мунавварқорининг тавсияси билан большевиклар фирқасига кирган. Сўнг Туркфронт сиёсий бўлимига сафарбар этилиб, 1919 йил охиригача Туркфронтнинг мактаб ишлари бўйича инструктори бўлиб ишлаган. 1920-1921 йиллар ҳарбий хизматда бўлган. Ҳарбий хизматдан қайтгач, 1922 йили Эски шаҳар ижроия қўмитасида маориф бўлими раисининг ўринбосари вазифасида ишлаган.
Саъдулла Қосимов 1923 йилда суд бошқарув тизимида ислоҳотлар ўтказиш даврида кекса тажрибали қозилар билан бирга тергов-тафтиш ишларини олиб боради. У ислом ҳуқуқи ва замонавий ҳуқуқ тизимини чуқур таҳлил асосида ўрганади. Бу эса, унинг кейинги фаолиятида катта мактаб бўлди.
Саъдулла Қосимов 1923 йилдан Тошкент вилоят суди аъзоси, 1924 йил декабрь ойидан вилоят суди раиси ўринбосари ва 1925 йил мартдан Тошкент вилояти суди раиси лавозимида фаолият юритган. У 25 ёшида, яъни 1925 йил декабрдан ЎзССР Олий суди раиси вазифасида иш бошлаган.
Саъдулла Қосимов ўта ғайратли инсон, ҳуқуқшунос сифатида ҳақиқий истеъдод соҳиби эди. 1925-29 йиллар ЎзССР Олий суди раиси сифатида ҳали Самарқандда, ҳали Андижонда, ҳали Қашқадарёда, ҳали Бухорода бўлар, ҳар бир ишни диққат билан ўрганиб, адолатли ва холис ечимга келар эди.
1929 йил бошларида Саъдулла Қосимовнинг устидан миллатчилик ва порахўрликда айблаб, шикоят тушган деган баҳона билан Марказ унинг меҳнат фаолияти юзасидан текшириш ўтказади. Шу мақсадда Москвадан ОГПУ ходимлари Растопчин, Корнилов ва маҳаллий вакил Аҳмадбек Мавлонбековдан иборат комиссия тузилади. Комиссия 1929 йил 3 март куни С. Қосимовни ўз вазифасидан расман озод қилиб, қамоққа олади.
Уч ой давом этган текшириш ва терговда бирорта айблов ўз исботини топмайди. Натижада Саъдулла Қосимов озодликка чиқиб, ҳатто ўз ишига тикланишга эришади. Аммо комиссия Москвага бориши билан танқидга учрайди. Улар учун ҳақиқат эмас, ҳар қандай ҳолда ўзининг сиёсатига қарши чиққан С. Қосимов маҳв этилиши керак эди…
С. Қосимов ўша кунларни кейинроқ терговда қуйидагича эслайди: озодликка чиққанимдан хурсанд бўлиб, Тошкентга бордим. Мени кўргани дўстим, Германияда олий маълумот олиб қайтган агроном Абдуваҳоб Муродий келди. Биз устозимиз Усмонхўжа Тўхтахўжаев билан учрашишни хоҳладик ва Усмонхўжа домла билан эртасига соат 10.00 да Революция сквери (ҳозирги Амир Темур хиёбони)да учрашишга келишдик. Муродий мен билан уйимда қолди. Эртаси келишилган жойга бориб, у кишини кута бошладик. Аммо у киши келмади. Ғани Мусахонов келиб, у кишини қамашмоқчи эканлигини ва туман партия қўмитасидан одам келиб, уни ишдан олганини айтиб кетибди. Шунга, келса, сизларга ҳам ёмонлиги тегиши мумкинлиги учун келмаслигини айтиб юборди, деди. Биз ташвишландик. Муродий ана энди қама-қама бошланади, деб алам устида ўзининг тажриба станциясига йўл олди. Мен эски шаҳарга, устозимнинг уйига йўл олдим. У киши эса, меникига йўлга чиққан экан. Биз трамвайда, йўлда учрашдик. Нимагадир аҳволимизни кўриб, кўзимга ёш келди. У киши ҳам ўзини босолмай йиғлаб юборди. Атрофдаги одамларнинг эътиборини тортмаслик учун Тарновбошидаги масжидга кирдик. Муродийнинг айтгани бўлди. Икки кун ўтиб, Усмонхўжа Тўхтахўжаев қамоққа олинди. Кейин ҳаммани қайтадан қамашга киришдилар. Мени ҳам олиб келишди, дейди.
Шу тариқа қийноқ ва таҳқирли терговлар яна бошланади.
1930 йил март куни С. Қосимов айблов баённомаси СССР Олий суди прокуратурасининг муҳим ишлар бўйича терговчиси томонидан тузилади.
Самарқандда очилган суд иши 1930 йил 25 мартдан 21 июнгача бўлиб ўтади. Уч ой давом этган бу суд инсоният тарихидаги энг манфур саҳна суди бўлди. Давлат қораловчиси Р. Катаняннинг ҳиссиётга тўла нутқларида ҳуқуқшуносликка оид лотинча терминлар қанчалик кўп бўлса, ҳақиқатдан, адолатдан, энг оддий инсонийликдан заррача нишон йўқ эди.
Суд залида С. Қосимовни атайлаб таҳқирловчи сўзлар билан кесатишлар бўлди. У ҳақидаги мақолаларда С. Қосимовни шўролар мамлакатини ағдариб ташловчи кучга эга ҳақиқий халқ душмани деб айюҳаннос солдилар. Аммо Саъдулла Қосимов асло ўзини йўқотиб қўймади. Тиз чўкмади. Минг марта талаб қилишса ҳам бирон марта ҳеч кимдан кечирим сўрамади.
Каруский суд залида “мана ўзини худди миллий қаҳрамон, бургут қилиб тутаяпти, ҳеч нарса демайди”, деди. Шунда С. Қосимов тилга кириб, «уйимни тинтув қилишганида ҳамма қоғозларимни олиб кетишган эди. Қолганларини ҳам кўзимнинг олдида ёқиб ташладилар. Бугун менинг номимга айтилаётган бўҳтон ва ёлғонларни ҳужжатларимсиз қандай қилиб исботлайман?! Тўғри, судда менга қанча бўҳтон айтишса ҳам, индамадим. Хўш, нимани гапираман? Кимгадир мен ҳам туҳмат қилайинми? Виждонсиз яшагандан, мен учун пок виждон билан ўлиш афзал-ку!», дейди.
Суд номигагина очиқ, унга керакли одамлар киритилмаган бўлса-да, С. Қосимов ўзини дадил ҳимоя қилади. Ҳар замонда ёзма саволлар билан суд жараёнининг тубан аҳволини фош қилиб туради. С. Қосимов ва Р. Катаняннинг қуйидаги савол-жавоби ҳам шўро судининг асл башарасини айнан ифодалайди.
С. Қосимов: “Агар мен аксилинқилобчи бўлсам, буни менга исбот қилиб беринглар!” деса, қораловчи “Сиз ўз хатти-ҳаракатларингизнинг оқибатлари қандай бўлишини олдиндан кўргансиз, сиз ўз фаолиятингиз билан совет ҳокимиятининг обрўйига путур етказаётганингизни олдиндан билгансиз. Шунинг ўзи бизга кифоя!”, деб ўшқиради…
Саъдулла Қосимов шаънига қарши 1930 йил 25 мартдан бошланган матбуотдаги “шовқин” уч йилгача тиним билмайди. Шўро матбуотида “Қосимовчилар иши” жараёнининг тайёрланиши ва амалга оширилиши бўйича, гўёки мусобақа ташкил этилади. Биргина “Қизил Ўзбекистон” газетасида 1930 йил апрель-сентябрь ойларида суд жараёни ҳақида 75 та мақола босилгани шундан далолатдир.
Судга раислик қилган СССР Олий суди судьяси Южин Васильев Саъдулла Қосимовни қоралар экан, асосий айблов сифатида у Андижонда бир эл оқсоқоли бўлган бойнинг ишини кўрганида бойга енгил жазо бергани, Убайдулла Хўжаевнинг яқин дўсти эканлиги, бир неча судда унга оқловчилик вазифасини топширганлиги, шунингдек, қайнотаси савдогар бўлгани, Эшонхўжа Хоний қози бўлганида унга ҳурмат кўрсатгани каби важларни келтиради.
1931 йил 21 июнь куни Саъдулла Қосимов, Бадриддин Шарипов, Насриддин Олимов, Вячеслав Спиридонов олий жазога ҳукм қилинди.
Бу воқеадан сўнг миллий зиёлилар ҳам даҳшатга тушдилар. Улар энди ГПУ хоҳлаган айбини ўйлаб топиб, хоҳлаган инсонни йўқ қилиб ташлайди.
Яхшиси, таълимни қўйиб, энг қора ишларга кирамиз. Шу йўл билангина жонимизни сақлаб қолишимиз мумкин экан, деган хулосага келадилар.
Хуллас, замонлар ўтди, қанча сувлар оқиб кетди. Ниҳоят, адолат қарор топди: 2024 йил 6 май куни Олий суд томонидан реабилитация қилиниб, оқланган 198 нафар қатағон қурбони рўйхатида Саъдулла Қосимов ҳам бор.
Суд мажлисида С. Қосимовнинг набираси Ф. Саъдуллаев томонидан юқоридаги ҳукм устидан берилган кассация шикояти ҳам кўриб чиқилди.
Натижада С. Қосимов ва бошқаларга нисбатан чиқарилган айблов ҳукми бекор қилиниб, уларнинг ҳаракатларида жиноят таркиби мавжуд эмаслиги ҳамда жиноий ҳодиса юз бермагани сабабли “Қосимовчилар”нинг барчаси айбсиз деб топилди ва оқланди.
Баҳром Ирзаев,
тарих фанлари бўйича
фалсафа доктори
