ЭКСТЕРРИТОРИАЛ ТАРТИБДА МУРОЖААТ ҚИЛИШ СУДЛАРДА ИШЛАР ТЕНГ ТАҚСИМЛАНИБ, ИШ ЮКЛАМАСИНИ КАМАЙИШИГА ОЛИБ КЕЛАДИ
“Барча ислоҳотларимиз негизида, энг аввало, инсон қадри, тадбиркорларимизнинг манфаатлари ётибди. Шу боис суд мустақиллигини таъминлаш бўйича қатъий сиёсат олиб борамиз. Бугунги тадбиркор, бу – кечаги тадбиркор эмас. Уларнинг ҳуқуқий саводхонлиги ошганини судларга мурожаат кўпайганида ҳам кўриш мумкин”. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев жорий йил 20 август куни тадбиркорлар билан бўлиб ўтган V очиқ мулоқотда шундай деб таъкидлади.
Давлатимиз раҳбари қайд этганидек, эндиликда тадбиркорлар иқтисодий ва маъмурий судларга экстерриториал тартибда мурожаат қилиши мумкин бўлади.
Тадбирда судларнинг моддий зарарни ундириш бўйича қарорлари ижроси кечикаётган ҳолатлар борлигига ҳам эътибор қаратилди.
Аслида, ундирилиши керак бўлган қарздорликнинг ҳар бир кечиккан куни тадбиркорнинг зарарига ишламоқда. Шунинг учун халқаро тажриба асосида “астрент” тизими жорий қилинади. Бунда моддий зарарни қоплаш кечиктирилган ҳар бир кун учун қарздор ҳисобидан пеня ундириш суд қарорида аниқ белгилаб қўйилади.
Ушбу мулоқотда тадбиркорлик субъектларидан келиб тушган 15 мингта мурожаатда кўтарилган тизимли муаммоларнинг ечими юзасидан устувор вазифалар белгилаб олинди. Бинобарин, давлатимиз раҳбари таъбири билан айтганда, барча ислоҳотларимиз негизида, энг аввало, инсон қадри, тадбиркорларимизнинг манфаатлари ётибди.
Ўз навбатида, шу куннинг ўзида Президентимизнинг “Ўзбекистон Республикаси Президентининг тадбиркорлар билан V очиқ мулоқотида белгиланган вазифаларни амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони қабул қилинди. Фармонда тадбиркорлик субъектларига қулайликлар яратиш мақсадида банк, солиқ ва бошқа соҳалар билан бирга суд-ҳуқуқ тизимида ҳам тегишли ислоҳотлар амалга оширилиши белгиланди.
Хусусан, Фармоннинг 15-бандида Олий суд Бизнес-омбудсман билан биргаликда 2025 йил якунига қадар тадбиркорлик субъектларига иқтисодий ва маъмурий судларга экстерриториал тартибда мурожаат қилиш имкониятини яратиш бўйича қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш вазифаси белгиланди. Шу ўринда табиий савол туғилиши мумкин: Судларга экстерриториал тартибда мурожаат қилиш дегани нима ўзи?! Бу тартиб қандай ижобий натижа беради?
Бу саволларга жавобан шуни айтиш керакки, Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекснинг 32-моддасига кўра, фуқаронинг ёки юридик шахснинг аризаси ё шикояти қарорлари, ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги устидан шикоят қилинаётган маъмурий орган жойлашган ер ёхуд мансабдор шахснинг иш жойи бўйича судга тақдим этилади.
Судларга экстерриториал тартибда мурожаат қилишда эса, ариза (шикоят) маъмурий орган жойлашган ер ёхуд мансабдор шахснинг иш жойи бўйича судга эмас, исталган ҳудуддаги судга тақдим этилиши мумкин бўлади. Судларга бундай мурожаат қилиш тартиби амалдаги процессуал кодексларимизда мавжуд бўлмаганлиги сабабли, бу албатта, Президентимиз томонидан илгари сурилган, суд тизимидаги янги амалиёт ҳисобланади.
Халқаро тажрибага назар ташлайдиган бўлсак, Қозоғистон Республикасининг 2021 йил 20 декабрдаги қонунига асосан Фуқаролик процессуал кодексига экстерриториал судловга тегишлилик тушунчаси киритилган. Ушбу кодекснинг 32-моддасига кўра, тарафлар ўзаро келишувга биноан мазкур иш учун экстерриториал судловга тегишлиликни танлашлари мумкин бўлади.
Ушбу нормани амалга ошириш мақсадида Қозоғистон Республикаси Олий суди томонидан ишларни экстерриториал судловга тегишлилик бўйича тақсимлашнинг алгоритми, яъни ўзига хос тартиб-қоидалари ишлаб чиқилган. Унга кўра, фуқаролик иши электрон ахборот тизимининг автоматик тақсимланишига қўйилади ва шу куннинг ўзида иш ахборот тизими танлаган судга юборилади.
Аслида олганда, экстерриториал тамойил фуқаролар ва тадбиркорларимиз учун бегона тушунча эмас. Чунки Президентимизнинг 2021 йил 23 мартда қабул қилинган “Аҳоли ва тадбиркорлик субъектларига давлат хизматларидан фойдаланишда янада қулай шароитлар яратиш, бу борада бюрократик тўсиқларни қисқартириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони айни масалага тааллуқлидир.
Фармон билан давлат хизматлари кўрсатиш тизимида бир қатор янгиликлар, шу жумладан, экстерриториал тамойил амалиётга жорий қилинди. Яъни 2021 йил 1 июндан бошлаб фуқароларнинг доимий ёки вақтинча рўйхатдан ўтган жойидан қатъи назар туғилиш, никоҳ, ўлим ва никоҳдан ажратишни қайд этиш бўйича исталган ФҲДЁ бўлимига мурожаат қилиши мумкин бўлди.
Мухтасар айтганда, судларга экстерриториал тартибда мурожаат қилиш тартибининг жорий этилиши тадбиркорлик субъектларига бир қатор қулайликлар яратади. Шу билан бирга, суд тизимида коррупциявий ҳолатларнинг олдини олишга, судга бўлган ишончнинг ортишига, ишни кўраётган судьяга нисбатан ҳар хил шубҳа-гумонлар бўлмаслигига, ишлар тенг тақсимланиб, судларнинг иш юкламасини камайишига олиб келади.
Акмал Муродов,
Навоий вилояти
маъмурий суди раиси
