ДУНЁНИ ТАҲЛИКАГА СОЛАЁТГАН ИЛЛАТ
Дунё ахборот маконида лаҳза сайин янги-янги маълумотлар пайдо бўлмоқда. Уларнинг орасида умуминсоният манфаатларига хизмат қиладиганлари кўп, бироқ эришилган илмий-интеллектуал ютуқларни барбод этиб, ташвиш-таҳлика келтирадиганлари ҳам учрайди. Бу ўринда гап кибержиноятчилик ҳақида кетмоқда.
Маълумки, жиноятчиликнинг бу тури компьютерлар, интернет, мобил қурилмалар ёки бошқа ахборот технологиялари имкониятларидан ғаразли мақсадда фойдаланиш орқали содир этилади. Афсуски, ахборот технологиялари замонавийлашиб, ривожлангани сари бундай жиноий қилмишларнинг сони ҳам ортиб бормоқда.
Айниқса, ижтимоий ҳаётдаги фаол соҳаларнинг аксарияти рақамли майдонда фаолият юритаётгани, истаймизми-йўқми, орамизда содда одамларнинг борлиги молиявий онлайн фирибгарликка замин яратмоқда.
Натижада бутун дунё бўйлаб кибержиноятчилик кўлами йил сайин жуда тез суръатларда ўсиб бормоқда. Шунинг учун ҳам, бундай қилмиш айни пайтда глобал хавфсизлик муаммоларидан бири ҳисобланади.
Расмий маълумотларга мурожаат қилсак, Жаҳон иқтисодий форуми (World Economic Forum) тақдим этган 2024 йилдаги ҳисоботга кўра, кибержиноятчилик халқаро миқёсдаги энг йирик хавфлар бешлигидан ўрин олганлиги ҳам унинг нақадар хатарли эканлигидан далолат беради.
Шунингдек, “Cybersecurity Ventures” тахминларига кўра, жорий 2025 йилда кибержиноятлардан келадиган иқтисодий зарар 10,5 триллион АҚШ долларига етади. Шу ўринда таққослаш учун мисол келтирсак, бундан ўн йил олдин, яъни 2015 йилда бу кўрсаткич 3 триллион АҚШ доллари атрофида бўлган.
Энди ҳақли савол туғилади: нима учун кибержиноятчилик халқаро миқёсда бу қадар тез ошиб бормоқда? Унга замин яратаётган омиллар нималардан иборат? Бу саволнинг жавоби Интернет фойдаланувчиларининг кўлами билан боғлиқ. Статистик маълумотларга қараганда, бугунги кунда дунё бўйича 5,3 миллиард нафар кишининг интернетга иши тушади. Қолаверса, кибержиноятчиларнинг трансмиллий тарзда ҳаракат қилиши уларга қарши кураш натижаларига салбий таъсир кўрсатмоқда. Бошқача айтганда, уларни қўлга олиш қийин бўлишига қарамай инсон ҳуқуқи ҳимоячилари дадил фаолият юритиб, глобал кибержиноятчилик зарарини камайтиришга ҳаракат қилишмоқда.
Мамлакатимизда ҳам бу борада жиддий қадамлар қўйилмоқда. Хусусан, Президентимиз томонидан 2022 йилда имзоланган “Киберхавфсизлик тўғрисида”ги қонунда кибержиноятчилик оғир жиноятлар тоифасига киритилган. Шунингдек, ушбу қонун билан киберхавфсизлик соҳасида ягона давлат сиёсати ва ваколатли орган белгиланди. Шунингдек, 2025 йил 30 апрелдаги “Ахборот технологиялари ёрдамида содир этиладиган жиноятларга қарши курашиш фаолиятини янада кучайтиришга қаратилган чора-тадбирлар тўғрисида”ги Президент қарори билан мамлакатимизда кибержиноятларнинг олдини олиш, уларни фош этишнинг самарадорлигини ошириш; кибержиноятчиликка қарши ягона ишлаш амалиётини йўлга қўйиш; ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятлар бўйича жавобгарликни кучайтириш; амалдаги қонунчиликни такомиллаштириш ва ташкилий-техник чораларни кучайтириш бўйича аниқ чора-тадбирлар белгиланди.
Умуман олганда, мамлакатимизда гарчи кам миқдорда бўлса ҳам, айрим ёшлар томонидан кибержиноятга қўл уриш ҳолатлари учраб туради.
Мисол тариқасида айтсак, Санжар Йўлчиев (исм-шарифлар ўзгартирилган), ўзига суд томонидан белгилаган жазо муддатини ўтаётган бўлишига қарамасдан, алдаш ва ишончни суиистеъмол қилиш йўли билан ўзганинг мулкини қўлга киритиш мақсадида, ўзига олдиндан таниш бўлган, Пскент тумани, “Бекобод” маҳалла фуқаролар йиғини ҳудудида яшовчи, 2002 йилда туғилган Козимжон Нодировнинг ишончига киради ва унинг “Redmi Not 12” русумли уяли алоқа воситасини, гўёки ўзининг ижтимоий тармоғидаги саҳифасига киришини айтиб, алдаб олади.
Сўнг ушбу уяли алоқа воситаси орқали “АVО” мобиль иловасини юклаган ҳолда, К. Нодиров номидан онлайн кредит олиш ҳақида “АVО BANK” акциядорлик жамиятига сўровнома жўнатади. Айнан ана шу сўровномага кўра, К. Нодировнинг номига 5 йил муддатга 48 фоиз устама ҳақи тўлаш шарти билан 3 200 000 сўм маблағни олиш бўйича онлайн кредит шартномаси тузишга эришади. Натижада бу фирибгар кимса К. Нодировнинг номидан 3 200 000 сўмни фирибгарлик йўли билан қўлга киритган. Бундан телефон эгаси К. Нодиров мутлақо бехабар қолади.
Шундай қилиб, молиявий фирибгарликни ўзига касб қилиб олган Санжар Йўлчиев қўлга киритилган пул маблағни шахсий эҳтиёжларига сарфлаб юборади.
Охир-оқибат бу фирибгар кимсанинг қилмишлари фош бўлди ва у қонун олдида жавоб берди.
Судланувчи С. Йўлчиевнинг айби гувоҳларнинг кўрсатмалари, ашёвий далилни олиш ва кўздан кечириш баённомаси, юзлаштириш баённомаси, шунингдек, жиноят ишида тўпланган бошқа далиллар билан тўлиқ тасдиғини топди.
Суд судланувчи С. Йўлчиевнинг жиноий қилмиши дастлабки тергов органи томонидан Жиноят кодексининг 168-моддаси 3-қисми “г” банди билан тўғри малакаланган деб топди. Судланувчининг айбига иқрорлиги, қилмишидан пушаймонлиги, жабрланувчига етказилган моддий зарарлар тўлиқ қопланганлигини – айбини енгиллаштирувчи ҳолатлар, деб топди.
Шу билан бирга, суд унинг муқаддам судланган бўлса-да, бундан тегишли хулоса чиқармасдан, қасддан янги жиноят содир этганини оғирлаштирувчи ҳолат деб ҳисоблади.
Ҳолбуки, С. Йўлчиевга Олмалиқ шаҳар судининг ҳукми билан икки йил муддатга ахлоқ тузатиш жазоси тайинланган, у айнан ушбу жазони ўтаётганда яна қасддан жиноят содир этганди.
Албатта, суд буни инобатга олди, яъни С. Йўлчиевга ўталмай қолган жазо муддатини қўшиб ҳисоблаган ҳолда янги жазо тайинлади.
Юқорида баён этилган жиноят иши тафсилотларидан кўринадики, бундай иллатларга қарши курашиш нафақат ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралар, балки ҳар биримизнинг бурчимиздир.
Негаки, кундалик ҳаётда интернет ва электрон ахборот технологияларидан ҳаммамиз фойдаланамиз. Бунда юқорида қайд этилган хатолардан огоҳ бўлиш лозим.
Музаффар БАЗАРОВ,
жиноят ишлари бўйича
Пскент тумани суди раиси
