КИБЕРЖИНОЯТЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ: ҲУҚУҚИЙ, ИНСТИТУЦИОНАЛ ВА СТРАТЕГИК ЁНДАШУВ
Сўнгги йилларда бутун дунёда, шу жумладан, мамлакатимизда ҳам технологик тараққиёт билан бирга замонавий таҳдидлар, хусусан, кибержиноятчилик шиддат билан ўсиб бормоқда. Айниқса, молиявий ва ахборот тизимлари рақамлаштирилган сари уларнинг заиф нуқталари кўпаймоқда. Бу, ўз навбатида, давлат ва жамият хавфсизлигига таҳдид солаётган жиддий муаммолардан ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан, Президентимизнинг 2025 йил 30 апрелдаги “Ахборот технологиялари ёрдамида содир этиладиган жиноятларга қарши курашиш фаолиятини янада кучайтиришга қаратилган чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори миллий киберхавфсизлик тизимини мустаҳкамлаш борасида муҳим стратегик қадам бўлди.
Президент қарорига кўра, мамлакатда кибержиноятларга қарши ягона мувофиқлаштирувчи орган сифатида Ички ишлар вазирлиги белгиланди.
Бу қадам ташкилотлараро тизимли ҳамкорлик ва масъулиятни оширишга хизмат қилади.
Айни чоғда банклар, тўлов тизими операторлари ва ташкилотлари фаолиятида фуқаролар манфаатини ҳимоя қилиш ва молиявий хавфсизликни таъминлаш устувор вазифа сифатида белгиланиши замонавий киберхавфлар шароитида жуда муҳимдир.
Бугунги кунда ушбу ташкилотлар ва давлат идоралари ўртасидаги ахборот алмашинуви паст даражада бўлиб, аксарият ҳолларда киберҳужумларга жавоб беришда кечикишларга олиб келмоқда. Шу боис, ягона мувофиқлаштирувчи орган шакллантирилиши нафақат тезкорликни оширади, балки миллий киберхавфсизлик сиёсатида ягона стандарт ва ёндашувларни жорий этиш имконини ҳам беради.
Қарорда алоҳида эътибор берилган яна бир жиҳат – “Ахборот технологияларидан фойдаланиб содир этиладиган жиноятларга қарши курашиш тўғрисида”ги қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш вазифасидир.
Ҳозирги кунда мамлакатимизда кибержиноятчиликка қарши курашиш масалалари тарқоқ ҳолда, турли норматив-ҳужжатлар билан тартибга солинмоқда. Ҳолбуки, кибержиноятчилик ўз моҳиятига кўра, трансҳудудий, кўп қиррали ва юқори технологияли бўлгани учун унинг олдини олиш ва жавобгарлик механизмлари ҳам мукаммал, аниқ ва қатъий бўлиши лозим.
Шу билан бирга, электрон аккаунтлар – ўз номидаги банк картаси, ҳисобрақами, SIM картаси ҳамда электрон ҳамёнидан фойдаланишга йўл қўйган шахсларга нисбатан маъмурий ва жиноий жавобгарлик белгиланиши кибержиноятчилик инфратузилмасининг узвий қисмига айланган ноқонуний шерикликни чеклашга қаратилган зарур ташаббусдир.
Бу билан ҳуқуқбузарлик ёки жиноят содир этган шахснинг шерикларини аниқлаш ва жавобгарликка тортиш орқали профилактик таъсирни ошириш мумкин.
Бундан ташқари, банклар, тўлов тизими операторлари ҳамда тўлов ташкилотлари, шунингдек, бошқа ташкилотларнинг ахборот хавфсизлиги ва киберхавфсизлик талабларига риоя этмаганлиги натижасида содир этилган кибержиноят оқибатида келиб чиққан моддий зарарни улар ҳисобидан ундириш тартибини жорий этиш назарда тутилмоқда. Бундай ҳуқуқий механизмни жорий этиш, аввало, ахборот хавфсизлигига жиддий муносабатни рағбатлантиради.
Агар ташкилот ўзининг ички тизимларида хавфсизлик чораларини кўришга масъул эканлигини ва етарлича ҳимоя воситаларини жорий этмаслик оқибатида моддий жавобгарликка тортилиши мумкинлигини билса, хавфсизликка йўналтирилган сармоя ва ташкилий чора-тадбирларнинг аҳамияти ортиб боради.
Бу ҳолат ташкилотларни хавф таҳлили, кибераудит ва хавфсизлик сиёсати каби долзарб йўналишларда фаол ҳаракат қилишга ундайди.
Ушбу ёндашув фуқаролар ва юридик шахсларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш нуқтаи назаридан ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Кибержиноят оқибатида шахсий маълумотлар ўғирланиши, молиявий йўқотишлар ёки шахсий активларга таҳдид юзага келганда, зарар кўрувчи томон ушбу моддий йўқотишларни айбдор ташкилот ҳисобидан ундириш ҳуқуқига эга бўлиши адолат ва қонун устуворлигини таъминлайди. Бу эса, жамиятда ахборот хавфсизлигига оид ҳуқуқий маданиятни шакллантиради.
Қонунчилик нуқтаи назаридан, ушбу тартиб рақамли фаолият соҳасида институционал жавобгарликни белгилаш, суд амалиётида янги ҳуқуқий амалиётни вужудга келтириш ҳамда киберхавфсизлик соҳасидаги ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишга хизмат қилади. Бу турдаги нормалар миллий қонунчиликни халқаро стандартлар билан уйғунлаштиришда ҳам муҳим қадам ҳисобланади.
Шунингдек, иқтисодий нуқтаи назардан қаралганда, ушбу механизм банк тизими ва рақамли молия платформаларига бўлган ишончни мустаҳкамлайди. Фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари ўз маблағи ҳамда маълумотлари хавфсиз ҳимояланганига ишонч ҳосил қилган ҳолда рақамли хизматлардан фаолроқ фойдаланадилар.
Қолаверса, киберхавфлар билан боғлиқ эҳтимолий йўқотишларни камайтириш мақсадида ташкилотлар киберсуғурта ва хавфни бошқариш сиёсатларини жорий этишга мажбур бўлади. Бу эса иқтисодиётнинг янги сектори – киберхавфсизлик ва суғурта бозорини ривожлантиришга туртки беради.
Президент қарорида эътибор қаратиш лозим бўлган энг муҳим жиҳатлар бири – ахборот технологиялари соҳасида содир этиладиган жиноятлар учун жиноят қонунчилигида белгиланган жазо чораларини кучайтиришдир.
Яна бир муҳим жиҳат – бундай технологиялардан фойдаланиш ҳолати жавобгарликни ва жазони оғирлаштирувчи ҳолат сифатида эътироф этилишини ҳам қайд этиш лозим.
Мазкур масалалар ҳуқуқшунослар, киберхавфсизлик мутахассислари ва қонун ижодкорлари учун кенг қамровли таҳлилни талаб этадиган мураккаб ҳуқуқий-ижтимоий феномен саналади.
Ушбу йўналишда ҳуқуқий ёндашувлар, халқаро тажриба, инсон ҳуқуқлари кафолатлари, замонавий таҳдидлар ва жамиятдаги ижтимоий адолат тамойиллари ўртасидаги мувозанат мустаҳкам илмий таҳлилга асосланиши лозим.
Дарҳақиқат, ахборот технологиялари орқали жиноят содир этиш ҳолатлари XXI асрнинг ҳуқуқий тизими учун кескин муаммога айланди.
Бугунги кунда жиноятлар анъанавий шакллардан четлаб, рақамли муҳитга кириб келган. Хусусан, электрон тўлов воситалари, банк хизматлари, телекоммуникациялар, блокчейн технологиялари ва ижтимоий тармоқлар орқали амалга оширилаётган жиноятлар нафақат молиявий зарар етказмоқда, балки жамиятда ишончсизлик муҳитини ҳам юзага келтирмоқда.
Бундай жиноятларни содир этувчилар, одатда, ўз шахсини яширади, ҳудудий чегараларга бўйсунмайди ва бунда ҳаракат тезлиги жуда юқори бўлади. Шу сабабли, қонунчиликда бундай жиноятларга нисбатан жазо чоралари аниқ ва қатъий тарзда белгиланиши талаб этилади.
Ахборот технологиялари соҳасида содир этилган жиноятлар учун жавобгарликни кучайтириш масаласи нафақат жазони оғирлаштириш, балки ушбу соҳадаги ҳуқуқий бўшлиқларни бартараф этиш, жазо чораларининг самарадорлигини ошириш ҳамда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг ушбу тоифадаги жиноятларга қарши самарали фаолият юритишини таъминлашга қаратилгандир.
Жиноят кодексининг ХХ-1 бобида айнан ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятлар учун жавобгарлик белгиланганлиги, шунингдек, айрим жиноятларнинг Интернет жаҳон ахборот тармоғида содир этилиши ҳолатлари назарда тутилган. Шундай бўлса-да, белгиланган айрим жазо чоралари ахборот технологиялари орқали содир этилаётган кибержиноятлар натижасида етказилаётган зарарларга мутаносиб эмас.
Муҳим масалалардан яна бири – ахборот технологияларидан фойдаланган ҳолда жиноят содир этишни жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолат сифатида белгилашдир. Бу ҳуқуқий норманинг назарий асоси шундан иборатки, жиноятни содир этиш усули, унда қўлланилган восита ва услуб унинг хавф даражасини белгилайди.
Ахборот технологияларидан фойдаланиш жиноятнинг қасддан, режали, ўз оқибатлари кенг қамровли бўлган ҳолда содир этилганлигини кўрсатади.
Масалан, анъанавий шахсий фирибгарликдан фарқли ўлароқ, фишинг орқали юзлаб шахсларнинг маълумотларини ўзлаштириш, блокчейнда криптоактивлар орқали ноқонуний маблағ айланмасини юритиш ёки бир неча давлат фуқароларини қамраб олган молиявий пирамида ташкил этиш – бу жиноятларнинг ижтимоий хавф даражасини сезиларли даражада оширади. Шунинг учун ахборот технологияларидан фойдаланиш ҳолати, ҳуқуқий нуқтаи назардан, жиноятнинг хатарли шаклда содир этилишини англатади.
Мазкур ёндашув халқаро ҳуқуқий амалиётда ҳам кенг қўлланилади.
Жумладан, Германия, Франция, Жанубий Корея, Япония ва бошқа давлатлар ахборот технологияларидан фойдаланган ҳолда содир этилган жиноятлар учун махсус тартибда қатъий жазо чораларини белгилаган.
Кибержиноятчиликка қарши курашишда халқаро ҳамкорлик бўйича муҳим ҳужжат – Будапешт Конвенцияси ахборот муҳитида жиноят содир этиш усулини оғирлаштирувчи ҳолат сифатида баҳолайди ва унга нисбатан давлатлар томонидан кескин кураш олиб борилишини талаб қилади.
Ўзбекистон Президентининг қарорида ҳам, ушбу Конвенцияга муайян шартлар асосида қўшилиш масаласини ҳар томонлама ўрганиб чиқиш вазифаси белгиланган.
Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш зарурки, жиноят ҳуқуқи тизимида жазони оғирлаштириш ва махсус жавобгарлик шаклларини жорий қилиш инсон ҳуқуқлари ва адолат тамойилларига зид келмаслиги лозим. Бунда “ҳар қандай жиноят учун кураш” шиори остида мутаносиблик, айб ва жазо ўртасидаги ҳуқуқий мувозанат бузилмаслиги, жиноятни амалга ошириш даражаси, шахснинг жамият учун хавфлилик даражаси ва айбдорлик шакли инобатга олиниши шарт.
Шу маънода, ахборот технологияларидан фойдаланиш ҳолатини оғирлаштирувчи омил сифатида белгилаш – жавобгарликни индивидуаллаштириш ва адолатли жамият қуришда муҳим ҳуқуқий механизм ҳисобланади.
Хулоса қилиб айтганда, ахборот технологиялари орқали жиноят содир этиш ҳолатлари кўлами кенгаяётган аснода, Президент қарорида назарда тутилган чора-тадбирларнинг ўз вақтида амалга оширилиши, қонунчиликда қатъий, аниқ ва самарали жазо турлари ҳамда жавобгарлик механизмларининг кучайтирилиши, ахборот технологияларидан фойдаланиш ҳолатининг оғирлаштирувчи омил сифатида ҳуқуқий жиҳатдан эътироф этилиши – жамият хавфсизлигини таъминлаш, иқтисодий барқарорликка эришиш ва мавжуд қонунчиликни мустаҳкамлашда муҳим аҳамият касб этади.
Қаҳрамон МИРСАФАЕВ,
Тошкент шаҳар суди
жиноят ишлари бўйича судьяси
