ШАРТНОМАВИЙ МАЖБУРИЯТГА ЭЪТИБОРСИЗЛИК ҚИММАТГА ТУШДИ

Аввало шуни айтиш керакки, Фуқаролик кодексининг 353-моддасига биноан, шартнома икки ёки бир неча шахснинг фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларини вужудга келтириш, ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги келишувидир. Табиийки, шартнома имзолангач, тарафларда ўртасида мажбурият юзага келади.

Бинобарин, Фуқаролик кодексининг 234-моддасида “Мажбурият — фуқаролик ҳуқуқий муносабат бўлиб, унга асосан, бир шахс (қарздор) бошқа шахс (кредитор) фойдасига муайян ҳаракатни амалга оширишга, чунончи, мол-мулкни топшириш, ишни бажариш, хизматлар кўрсатиш, пул тўлаш ва ҳоказо ёки муайян ҳаракатдан ўзини сақлашга мажбур бўлади, кредитор эса — қарздордан ўзининг мажбуриятларини бажаришни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади” дея қайд этилган.

Бу ҳақда фикр юритганда, шартнома тарафларидан бири зиммасидаги мажбуриятни талаб даражасида бажармаса, табиийки, ўртада низо келиб чиқади. Ўз навбатида, шартномавий низолар иқтисодий судларда кўриб чиқилиб, ҳал этилади.

Масалан, “Фарғона кластер” масъулияти чекланган жамият мутасаддилари ҳам зиммаларидаги шартномавий мажбуриятга эътиборсиз қараши оқибатида низо келиб чиқди. Бу ҳақда батафсил фикр юритганда, 2023 йил 15 сентябрда “Фарғонадон кластер” масъулияти чекланган жамият шаклидаги қўшма корхонаси билан Қўштепа туманидаги “Ферузбек нурли замин” фермер хўжалиги ўртасида бошоқли дон харид қилиш бўйича 33-сонли фьючерс шартномаси тузилган. Шунга кўра, фермер хўжалиги деҳқонлари куз ойидан то 2024 йил июнь ойига қадар тер тўкиб меҳнат қилишади. Натижа кўзланганидан ҳам зиёда – 320 тонна ҳосил етиштирилиб, корхонага топширилади. Бироқ “Фарғонадон кластер” масъулияти чекланган жамият мутасаддилари маҳсулотнинг бир қисми ҳақини тўлашади, аммо асосий қарз — 301 миллион 58 минг сўм тўланмай қолиб кетади. Ҳатто фермер хўжалиги раҳбарининг қарздорликни бартараф этиш юзасидан йўллаган талабномаси ҳам оқибатсиз қолдирилади.

Шу ўринда юқорида қайд этилган шартноманинг 4.2.-бандига эътибор қаратсак, унда етказиб берилган маҳсулот ҳақи ўз вақтида тўланмаган тақдирда, корхона ўтказиб юборилган ҳар бир кун учун кечиктирилган тўлов суммасининг 0,4 фоизи, лекин 50 фоизидан ортиқ бўлмаган миқдорида пеня тўлаши белгиланган. Шу боис фермер хўжалиги раҳбари Фарғона туманлараро иқтисодий судига даъво ариза билан мурожаат қилиб, жавобгардан асосий қарз ва пеняни ундириб беришни сўради.

Шу ўринда иккинчи мисолга эътибор қаратсак, Фарғона вилоятидаги “Vodiy maxsus texno montaj” масъулияти чекланган жамият раҳбари ҳам хоразмлик ҳамкори — Гурлан туманидаги “Soliy Xorazchi” фермер хўжалиги раҳбари билан тузилган шартнома шартларига амал қилмайди.

Маълум бўлишича, 2024 йил 26 апрель куни имзоланган шартномага кўра, “Vodiy maxsus texno montaj” масъулияти чекланган жамият фермер хўжалигига томчилатиб ва ёмғирлатиб суғориш технологияси материаллари ҳамда ускуналарини етказиб бериши, қолаверса, хўжалик ер майдонларида монтаж ишларини сифатли бажариш мажбуриятини ўз зиммасига олади. Шартномада белгиланган иш ҳажми 127 миллион сўмни ташкил этган. Бунинг учун фермер хўжалиги шартноманинг 6.1-банди талабига риоя қилиб, шу куннинг ўзидаёқ дастлабки бўнак тариқасида 87 миллион 500 минг сўм маблағни ўтказиб берган. Шартноманинг айни бандига мувофиқ, пудратчи тўлов амалга оширилган кундан эътиборан ишларни бажаришга киришиши шарт эди.

Афсуски, “Vodiy maxsus texno montaj” масъулияти чекланган жамият шартномавий мажбуриятини буткул унутиб қўяди. Ҳатто фермер хўжалиги раҳбари унга расмий равишда мурожаат ҳам қилади. Лекин тадбиркор ваъдасининг устидан чиқмайди. Бинобарин, Гурлан тумани фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгаши “Vodiy maxsus texno montaj” масъулияти чекланган жамиятдан фермер хўжалиги фойдасига 87 миллион 500 минг сўм маблағни пеня билан бирга ундириш ва пудрат шартномасини бекор қилиш юзасидан Фарғона туманлараро иқтисодий судига даъво аризаси киритди.

Конституциямизнинг 55-моддасига мувофиқ, ҳар кимга бузилган ҳуқуқ ва эркинликларини тиклаш учун унинг иши қонунда белгиланган муддатларда ваколатли, мустақил ҳамда холис суд томонидан кўриб чиқилиши ҳуқуқи кафолатланади. Фуқаролик кодексининг 357-моддасида эса, шартнома тузилган пайтдан бошлаб кучга киради ва тарафлар учун мажбурий бўлиб қолади, дея қайд этилган.

Суд юқорида қайд этилган қонуний асосларга таяниб, иккала даъво аризани ҳам қисман қаноатлантирди. Яъни “Фарғонадон кластер” масъулияти чекланган жамият шаклидаги қўшма корхонаси ҳисобидан “Ферузбек нурли замин” фермер хўжалиги фойдасига 301,5 миллион сўм асосий қарз, 18,5 миллион сўм пеня: “Vodiy maxsus texno montaj” масъулияти чекланган жамиятдан “Soliy Xorazchi” фермер хўжалиги фойдасига 87,5 миллион сўм асосий қарз, 12,8 миллион сўм пеня ундириш ҳақида ҳал қилув қарори қабул қилди. Бошқача айтганда, шартнома шартларига нисбатан беписандлик билан қараш жавобгарларга қимматга тушди. Шунингдек, суд қарорида “Vodiy maxsus texno montaj” масъулияти чекланган жамият ва “Soliy Xorazchi” фермер хўжалиги ўртасида 2024 йил 26 апрель куни имзоланган 1/107/1-сонли пудрат шартномасини бекор қилиш ҳам белгиланди.

Хулоса ўрнида айтганда, иқтисодий судлар фаолиятидан тадбиркорлар ҳуқуқлари ҳимояланган бундай мисолларни яна кўплаб келтириш мумкин.

Жамиятимиз тараққиётини таъминловчи катта куч — тадбиркорлар ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш мамлакатимиз иқтисодиёти ва халқимиз фаровонлигини таъминлашда муҳим ҳисса бўлиб қўшилади.

Тоҳиржон МАМАТОЖИЕВ,

Фарғона туманлараро

иқтисодий судининг раиси