“РАҚАМЛИ СУД” КОНЦЕПЦИЯСИ: СУД ТИЗИМИНИ МОДЕРНИЗАЦИЯ ҚИЛИШ СОҲАДА АДОЛАТНИ ТАЪМИНЛАШГА ЁРДАМ БЕРАДИ
Бугунги кунда ахборот-коммуникация технологияларининг жадал суръатларда ривожланаётгани кўплаб соҳаларда, жумладан, суд тизимида ҳам ижобий ўзгаришларга асос бўлмоқда. Айниқса, “Рақамли суд” концепцияси ушбу жараённинг узлуксиз ва муҳим қисмига айланиши кутилмоқда.
“Рақамли суд” концепцияси – суд жараёнлари самарали, тезкор ва шаффоф бўлишини таъминлашга қаратилган инновациявий ёндашув саналади. Замонавий технологиялар ёрдамида судларда иш юритувини оптималлаштириш орқали судларга бўлган ишончни янада ошириш, адолатни таъминлаш ва фуқаролар учун қулайликлар яратилади.
Аввало, “Рақамли суд” концепциясининг ҳуқуқий асоси яратилди. Яъни 2025 йил 30 январда Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон – 2030” стратегиясини “Атроф-муҳитни асраш ва “яшил” иқтисодиёт” йилида амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида”ги Фармони қабул қилинди.
Ушбу Фармон ва Давлат дастуридан 2025 йил учун амалий чора-тадбирлар, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар рўйхати ва ҳар бир йўналиш кесимидаги мақсадли кўрсаткичлар ўрин олган. Давлат дастурининг “Қонун устуворлигини таъминлаш, халқ хизматидаги давлат бошқарувини ташкил этиш” номли 4-йўналишида 25 та амалий тадбир, 28 та норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаси ва 29 та мақсадли кўрсаткич назарда тутилган.
Хусусан, “Судлар фаолиятини рақамлаштириш ишларини жадаллаштириш” вазифаси доирасида – судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш, “Рақамли суд” концепцияси асосида ишларни босқичма-босқич тўлиқ электрон шаклда юритиш амалиётини жорий қилиш ҳамда Олий суд ҳузурида Ахборот технологиялари марказини ташкил этишни назарда тутувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаси ишлаб чиқилди.
Шунингдек, Президентимизнинг 2024 йил 14 октябрдаги “Сунъий интеллект технологияларини 2030 йилга қадар ривожлантириш стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги қарорида хорижий мамлакатларнинг илғор тажрибаларини кенг таҳлил қилган ҳолда, мамлакатимизда сунъий интеллектни ривожлантириш вазифалари белгилаб берилди. Шу нуқтаи назардан, “Рақамли суд” тушунчаси тўғрисида батафсил тўхталиш жоиз.
“Рақамли суд” – замонавий технологияларни ва сунъий интеллектни суд тизимига жорий қилиш орқали суд ишларини тезлаштириш, самарадорлигини ошириш ва шаффофлигини таъминлашга йўналтирилган янги ёндашувдир.
Шу жиҳатдан, “Рақамли суд” концепцияси асосида кўплаб хорижий давлатларда суд иш юритуви йўлга қўйилган, унинг мақсади суд ишларини тўлиқ электрон шаклда юритиш ва суд жараёнларини автоматлаштиришга қаратилгани жуда муҳим. “Рақамли суд” концепцияси асосига бир қатор муҳим воситалар киради.
• Биринчи восита – электрон суд тизимлари. Бу ўринда суд ишларини электрон шаклда юритиш, ҳужжатларни онлайн тарзда топшириш, суд қарорларини рақамли форматда чиқариш ва электрон имзоларни қўллаш кабилар назарда тутилмоқда.
• Иккинчи восита – сунъий интеллект (AI). Судлар томонидан кўриб чиқилаётган ишларни таҳлил қилишда AI ёрдамида қарорлар қабул қилишда ёрдам бериш тақозо этилади. Масалан, AI судланувчиларни ёки ҳуқуқий масалаларни таҳлил қилишда ва олдиндан прогнозлар беришда қўлланилади.
• Учинчи восита – блокчейн технологияси. Суд қарорларининг шаффофлиги ва қонунийлигини таъминлаш учун блокчейн технологиясини қўллаш зарур. Бу технология суд ҳужжатлари ўзгаришининг олдини олиш ва уларни хавфсиз сақлаш имконини беради.
• Тўртинчи восита – видео конференциялар ва онлайн суд мажлислари. Суд жараёнларини масофадан туриб ўтказиш, шунингдек, гувоҳлар ёки тарафларни видео орқали тинглаш бугунги янги даврнинг муҳим талабларидандир.
• Бешинчи восита – маълумотлар базаси ва аналитика. Суд ишлари ва маълумотларни таҳлил қилиш орқали суд тизимининг самарадорлигини ошириш, кечикишларни камайтириш ва натижаларни аниқлашда муҳим ўрин тутади.
Шу маънода, “Рақамли суд” концепцияси тизими суд жараёнларининг янада очиқлиги ва тезкорлигини таъминлашга ёрдам беради. Бу тизим орқали суд ишлари бир неча марта тезлашади.
Шу ўринда “Рақамли суд” концепцияси, бошқача айтганда, замонавий ахборот-коммуникация технологиялари имкониятининг бугунги суд тизимидаги ролига тегишлича баҳо бериш мақсадга мувофиқдир.
Айни вақтда судлар фаолиятида, замонавий ахборот-коммуникация технологияларидан кенг фойдаланган ҳолда, ишларни электрон шаклда юритиш амалиёти юзасидан амалий тадбирлар аллақачон бошланган.
Хусусан, суд мажлисларида масофадан туриб иштирок этиш, судьялар ўртасида ишларни автоматик тарзда тақсимлаш, суд муҳокамаси иштирокчиларини ахборот тизими орқали электрон шаклда хабардор қилиш каби имкониятлар судлар фаолиятида бир қатор қулайликларни вужудга келтирди.
Бунга мисоллар келтирамиз. Олий суднинг my.sud.uz порталидаги:
• “Жиноят ва фуқаролик ишлари бўйича судларга, маъмурий ва иқтисодий судларга электрон шаклда мурожаат қилиш”;
• “Фуқароларнинг судларга мурожаат қилишида ҳужжатларнинг тайёр намуналаридан фойдаланиш имконияти”;
• “Тўланиши лозим бўлган давлат божи миқдорини аниқлаш”;
• “Барча тўловларни, шу жумладан, давлат божини ҳисобга олиш ва тўлашнинг ягона электрон тизими”;
• “Ишларни суд мажлисида кўриб чиқишга тайинланган санаси ва вақти ҳақида онлайн тарзда хабардор бўлиш”;
• “Олий суд раҳбарияти қабулига электрон рўйхатдан ўтиш”;
• “Жиноят ва фуқаролик ишлари бўйича судларда, маъмурий ва иқтисодий судларда ҳал қилув қарорларига шарҳлар”;
• “Жиноят ва фуқаролик ишлари бўйича судларда, маъмурий ва иқтисодий судларда ишлар ҳолатини онлайн кузатиб бориш”;
• “Видеоконференцалоқа тизими орқали масофадан туриб суд мажлисида иштирок этиш”;
• “Ишда иштирок этувчи тарафлар суд хабарномаларини ва чақирув қоғозларини онлайн тарзда олиш имконияти”;
• “Мурожаатларни TELEGRAM BOT орқали йўллаш”;
• “Суд ҳужжатларига апостиль қўйиш ҳақида электрон мурожаат юбориш”;
• “Суд қарорларини онлайн олиш имконияти” каби интерактив хизматлар воситасида аҳолига кенг кўламли қулайликлар яратилди.
“Рақамли суд”нинг афзалликлари ҳақида сўз борганда, биринчидан, бу тизим ёрдамида суд ишларининг кўп қисмини автоматлаштириш ва электрон платформалар орқали юритиш имкони туғилганини таъкидлаш лозим.
Бу, ўз навбатида, суд жараёнларининг кечикишига сабаб бўладиган ресурс ва вақтни тежашга имкон бермоқда. Шу билан бирга, электрон ҳужжат айланиши вақтини тежашга ҳам ёрдам беради.
Иккинчидан, блокчейн технологиялари ёрдамида суд қарорлари ва ҳужжатларининг ўзгаришсиз ва хавфсиз сақланиши суд тизимининг шаффофлигини таъминлайди. Aҳоли ўзига тегишли ишлар ҳолатини кузатиши ва суд қарорларига бўлган ишончини ошириш имкониятига эга бўлади.
Учинчидан, ушбу тизим орқали фуқаролар суд жараёнларига масофадан туриб иштирок этишлари, ҳужжатларни онлайн тарзда топширишлари, суд қарорларини тезкорлик билан олишлари мумкин. Бу, айниқса, чекка ҳудудларда яшовчи фуқаролар учун жуда катта қулайлик яратади.
Хулоса қилиб айтганда, “Рақамли суд” концепцияси суд тизимини рақамлаштириш орқали унинг самарадорлигини ошириш, жараёнларни тезлаштириш ва шаффофлигини таъминлаш имконини беради.
Технологиялар воситасида суд тизимини модернизация қилиш суд тизимида адолатни таъминлашга ёрдам беради ва фуқароларнинг суд тизимига бўлган ишончини оширади.
Бу замонавий технологик тизим суд тизимининг келажакда янада самарали фаолият юритишини таъминлайди. Бинобарин, судлар фаолиятида “Рақамли суд” концепциясини жорий этишдан кўзланган асосий мақсад — адолат ва қонун устуворлигини мустаҳкамлаш, халқчил, ихчам, замонавий тизимни шакллантириш орқали жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқларини самарали ҳимоя қилиш, низоларни кўриб чиқиш муддатини қисқартириш ҳамда судьянинг иш юкламасини енгиллаштиришдан иборат.
Ҳумоюн Абдуразақов,
Олий суд катта консультанти
