КЕЛИШУВ БИТИМИ ТАРАФЛАРГА КАТТА ИМКОНИЯТЛАР ЭШИГИНИ ОЧМОҚДА

Мамлакатимиз суд-ҳуқуқ тизимида шиддат билан кечаётган ислоҳотлардан кўзда тутилган асосий мақсад — жисмоний ва юридик шахслар, шунингдек, тадбиркорлар ҳуқуқлари, қонуний манфаатларини кафолатли ҳимоя қилиш, жамиятда қонун устуворлигини таъминлашдан иборатдир.

Бугун юртимизда давлатимиз раҳбарининг ташаббуси билан тадбиркорлар ҳамда тадбиркорлик субъектларига эркин, ҳеч бир тўсиқсиз фаолият юритиши учун барча шарт-шароитлар яратилмоқда.

Айниқса, амалдаги қонунларимизда тадбиркорлик фаолияти кафолатларига хизмат қиладиган бир қатор муҳим институтлар ўз ифодасини топган.

Масалан, тадбиркорлик фаолияти субъектлари ўз фаолияти давомида низоли ҳолатларга дуч келганда, судлар томонидан тарафлар манфаатига мос муроса йўли билан иш адолатли ечим топмоқда. Зеро, ишнинг муроса йўли билан ҳал этилиши — халқимиз табиатига хос эзгу фазилат.

Ваҳоланки, ўзаро низолашиш, дилхиралик билан ҳеч нарсага эришиб бўлмаслиги, аксинча, келишмовчилик туфайли қимматли вақтнинг беҳуда совурилиши, моддий-маънавий зарар кўпайиши, ўртадан барака кўтарилиши бор гап. Муроса эса, томонларнинг очиқ кўнгилликда, хуш кайфиятда фаолият юритишига яхши имконият. Исбот ҳам, изоҳ ҳам талаб қилмайдиган бу ҳақиқат миллий қонунчилигимизда ўзининг теран ифодасини топган.

Яъни Фуқаролик-процессуал кодексининг 166-моддасига кўра, суд тарафларни яраштириш учун чоралар кўради, уларга фуқаролик суд ишларини юритишнинг барча босқичларида низони ҳал этишга кўмаклашади. Тарафлар келишув битимини тузиб, низони ўзаро талабларнинг тўлиқ ҳажмида ёки қисман ҳал этишлари мумкин.

Масалан, Нуробод тумани, “Шарқ Юлдузи” маҳалласининг Далабоғ кўчасида жойлашган ҳаммом биносини “E-AUKSION” электрон онлайн аукцион савдосида З. Тоштемиров (исм-шарифлар ўзгартирилди) ғолиб чиққан. Шу муносабат билан Давлат мулки объектларидан самарали фойдаланиш маркази Самарқанд вилоят ҳудудий бошқармаси иштирокида 2024 йил 14 июнда томонлар ўртасида 09/01-743544а-сонли шартнома имзоланган.

Шундан сўнг харидор томонидан электрон онлайн-аукционларни ташкил этиш маркази акциядорлик жамиятининг ҳисоб-рақамига 2 миллион 24 минг 340 сўм маблағ заклат сифатида тўланган. Томонлар ўртасида тузилган олди-сотди шартномасига кўра, З. Тоштемиров, ана шу закалат тўловини чегириб ташлаган ҳолда, яна 27 миллион 665 минг 980 сўм миқдоридаги маблағ тўлаш мажбуриятини олган.

Шунингдек, харидор ушбу маблағни уч ой муддатда амалга ошириши керак эди. Аммо у тўловни ўз вақтида амалга оширмайди. Ўз навбатида, Давлат мулки объектларидан самарали фойдаланиш маркази Самарқанд вилояти ҳудудий бошқармаси томонидан харидорга 27 миллион 665 минг 980 сўмни ихтиёрий тўлаш юзасидан талабнома юборилади. З. Тоштемиров талабномада кўрсатилган тўлов талабларини ўз вақтида бажармагани оқибатида 2024 йил 23 сентябрь ҳолатига кўра, муддати ўтган асосий қарзи 1 миллион 383 минг 299,84 сўм, ўз муддатда тўланмаган тўловлар учун юзага келган пеня миқдори 221 минг 327,84 сўмга етади.

Шунинг учун Давлат активларини бошқариш агентлиги вилоят ҳудудий бошқармаси судга даъво аризаси билан мурожаат қилиб, тарафлар ўртасида тузилган шартноманинг 5.2-бандига кўра, шартномани бекор қилиш ва етказилган зарарларни қоплашни сўрайди. Даъво аризада жавобгар мунтазам равишда шартнома шартларини бузиб, тўловларни ўз вақтида тўламасдан келаётгани, у бу ҳақда бир неча марта оғзаки ва ёзма равишда огоҳлантирилгани қайд этилган.

Биринчи босқич суди ушбу фуқаролик ишини кўриб чиқишда шартнома қонуни талабларини адолат билан қўллаган: жавобгар шартномада зиммасига олган мажбуриятларини бажармай келгани, шартнома шартларини жиддий равишда бузгани, тўловлар бўйича қарздорликни ўз вақтида тўламаганини инобатга олиб, шартномани бекор қилишни лозим топган.

Фуқаролик ишлари бўйича вилоят суди судлов ҳайъати кассация инстанцияси очиқ суд мажлисида З. Тоштемиров томонидан берилган кассация тартибидаги шикоят кўриб чиқилди. Судда тарафлар ўзаро келишгани сабабли, келишув битимини тасдиқлаб, иш юритишни тугатишни сўрашди.

Шу ўринда келишув битими институти тўғрисида тўхталадиган бўлсак, бундай битим даъво тартибида юритиладиган ҳар қандай иш бўйича, фуқаролик суд ишларини юритишнинг ҳар қандай босқичида тарафлар томонидан ёзма шаклда тузилади ва уни тузган шахслар ёки уларнинг вакиллари томонидан имзоланади. Келишув битими суд томонидан тасдиқлангандан кейингина тузилган ҳисобланади.

Муҳокамадаги низо юзасидан келишув битими шартларига тўхталадиган бўлсак, биринчи галда тарафлар ўзаро келишганини таъкидлаш зарур.

Юқорида баён этилган мисолда даъвогар даъво аризанинг шартномани бекор қилиш қисмидан воз кечган. Бунга жавобгар З. Тоштемировнинг шартнома мажбуриятлари бўйича 2025 йил 24 январь ҳолатига кўра, асосий қарз, пеня ва олдиндан тўланган почта харажатлари Давлат активларини бошқариш агентлиги вилоят ҳудудий бошқармаси ҳисобига тўлаб берилгани асос бўлган. Жавобгар янги тузилган шартноманинг 1-иловасига мувофиқ, 2029 йилнинг 14 июнига қадар ҳар ойнинг 14 санасида тўлов жадвалига асосан, 461 минг 99,47 сўмдан тўловларни амалга ошириш мажбуриятини олган.

Кассация судлов ҳайъати Фуқаролик процессуал кодексининг 414-моддаси биринчи қисмига таяниб, келишув битими қонун ҳужжатларига хилоф эмаслиги, унинг тузилиши учинчи шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатларига таъсир этмаслиги сабабли, 2025 йил 24 январь куни тузилган келишув битимини тасдиқлади. Фуқаролик ишлари бўйича Нуробод туман судининг 2024 йил 15 ноябрдаги ҳал қилув қарорини бекор қилиб, ушбу фуқаролик иши бўйича иш юритишни тугатиш ҳақида ажрим чиқарди.

Гувоҳи бўлганингиздек, мамлакатимиз шартнома қонунчилигидаги келишув битими тарафлар манфаатига мос тушади. Бу амалиёт тарафларга бундан кейинги фаолияти самарали кечиши учун кенг имкониятлар яратиб беради. Ҳақиқатан ҳам, низога ўрин қолдирмасдан, тадбиркорлик фаолиятини юритиб, тинч-хотиржам яшашга нима етсин!

Туйғун ҚУРБОНОВ,

Самарқанд вилояти судининг

фуқаролик ишлари бўйича

судлов ҳайъати судьяси