МАЪМУРИЙ СУД ИШЛАРИНИ ЮРИТИШ ТИЗИМИГА ДАХЛДОР ҚОНУН ҲУЖЖАТЛАРИ ЯНАДА ТАКОМИЛЛАШТИРИЛМОҚДА
Мамлакатимиз тараққиётининг бугунги босқичида кенг кўламли ислоҳотларнинг муваффақиятли амалга оширилиши ва “Ўзбекистон – 2030” стратегиясининг мақсадларига эришиш, аввало, давлат органлари билан муносабатларда қонун устуворлиги қатъий таъминлаш талаб қилинади.
Бунда, шунингдек, фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари ишончли ҳимоя қилиниши, давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг фаолияти устидан самарали суд назоратини ўрнатиш тақозо этилади.
Янги таҳрирдаги Конституциямизнинг 55-моддасида ҳар кимга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органларининг ҳамда бошқа ташкилотларнинг, улар мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ва ҳаракатсизлиги устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланган. Бу ўринда ривожланган мамлакатларда айнан маъмурий судлар фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари ижро органлари томонидан бузилишининг олдини олишда, уларни ғайриқонуний қарорлар, ҳаракатлар ё ҳаракатсизликдан ҳимоя қилишда муҳим ўрин эгаллашига эътибор қаратиш лозим.
Мамлакатимизда илк маротаба 2017 йил 1 июндан давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг ғайриқонуний ҳаракатлари устидан фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг судга шикоят қилиш ҳуқуқининг конституциявий кафолатларини амалга оширишни таъминлашга хизмат қиладиган маъмурий судлар ташкил қилинди. Маъмурий судларнинг вазифаси маъмурий органлар билан муносабатларда қонун устуворлигини таъминлаш билан бирга фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш ҳисобланади.
Президентимизнинг 2025 йил 30 январда қабул қилинган “Фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини суд орқали ҳимоя қилишнинг замонавий механизмларини жорий этиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори суд-ҳуқуқ ислоҳотларнинг мантиқий давоми бўлди.
Қарорда айнан давлат органлари билан муносабатларда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларининг самарали ҳамда ишончли ҳимоя этилишини таъминлаш ва маъмурий суд ишларини юритишни халқаро стандартлардан келиб чиқиб, янада такомиллаштиришга оид муҳим вазифалар белгилаб берилди.
Ўз навбатида, 2018 йилда қабул қилинган Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекс фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъминлашда муҳим ўрин тутмоқда.
Ушбу кодекс маъмурий юстицияни ривожлантириш учун мустаҳкам ҳуқуқий замин яратишга имкон берди.
Ўтган қисқа даврда маъмурий судларнинг фаолияти ўз самарасини кўрсатди. Хусусан, 2017 – 2024 йилларда маъмурий судлар томонидан қарийб 120 мингта ариза ва шикоятлар кўриб чиқилиб, шундан 60 фоизига яқини қаноатлантирилгани ҳисобига фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг бузилган ҳуқуқлари тикланган.
Шу билан бирга, ўтказилган таҳлил сўнгги йилларда амалга оширилган ислоҳотларни инобатга олган ҳолда, Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексни янада такомиллаштириш зарурати мавжудлигини кўрсатмоқда.
Жумладан:
• халқаро стандартларга ва илғор хорижий тажрибага мувофиқ, оммавий-ҳуқуқий муносабатлар соҳасида фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини таъминлаш бўйича ўзини оқлаган янги институт ва тартибларни имплементация қилиш бўйича ишларни давом эттириш;
• суднинг фаол иштироки принципини қўллаш доирасини кенгайтириш;
• маъмурий суд иш юритувига даъво институтини киритиш орқали маъмурий органлар устидан бериладиган даъво турларини аниқ белгилаш;
• низоларни судгача ҳал қилиш механизмларини янада кенгайтириш;
• давлат органлари томонидан суд қарорлари ижро этилиши устидан назоратнинг таъсирчан механизмларини такомиллаштириш зарур.
Мисол учун бугунги кунда маъмурий судларда дастлабки эшитув тартиби жорий этилмаганлиги сабабли тарафларга тушунтириш орқали тезда ҳал этилиши мумкин бўлган масалалар ойлаб чўзилмоқда. Яъни биргина 2023 йилнинг ўзида давлат органи қароридан норози бўлиб 15 минг 228 та иш кўриб чиқилган бўлиб, шундан 3 минг 561 таси – 23 фоизи асосий суд мажлисига ўтмасдан ҳал этилиши мумкин эди.
Шунинг учун Президентимизнинг тегишли қарори билан маъмурий судлар фаолиятига дастлабки эшитув институтини киритиш назарда тутилди.
Бунда дастлабки эшитув 20 кунлик муддатда тарафлар иштирокида ўтказилиб, уларга талабларни аниқлаштириш, камчиликларни кўрсатиш, зарур далиллар ва ёзма фикрни тақдим этиш имконияти яратилади.
Бундан ташқари айрим ҳолатларда жавобгар давлат органлари вакиллари суд мажлиси ҳақида хабардор қилинган бўлишига қарамасдан судга келмаслиги, иш бўйича зарур ҳужжатларни тақдим қилмаслиги фуқароларнинг ҳақли эътирозларига сабаб бўлмоқда. Ушбу ҳолатда маъмурий судда унинг чақируви бўйича келмаган давлат органи мансабдор шахсига таъсир чорасини қўллаш ваколати мавжуд эмас. Шу сабабли иш унинг иштирокисиз кўриб чиқилади.
Биргина 2022 йилда маъмурий судларда 3 минг 771 та ҳолатда давлат органи мансабдор шахси келмаганлиги сабабли ишни кўриш кейинга қолдирилган. Шунингдек, 2 минг 625 та иш давлат органи иштирокисиз кўриб чиқилиб, ҳал қилув қарори чиқарилган бўлса, бу рақамлар 2023 йилда тегишинча, 4 минг 598 та ва 1 минг 749 тани ташкил қилган.
Шу сабабли қарори, ҳаракати ё ҳаракатсизлиги устидан шикоят қилинаётган давлат органи мансабдор шахси ёки унинг вакилининг суд мажлисида мажбурий иштирокини таъминлаш чоралари белгиланиши назарда тутилмоқда.
Бунда хабардор қилинган давлат органи мансабдор шахси суд мажлисига келмаса, ишни кўриш кейинга қолдирилади, суд узрсиз деб топган сабабларга кўра, суд мажлисига келмаган давлат органи мансабдор шахсига жарима қўлланилади. Фақат истисно тариқасида, агар маъмурий иш ҳар томонлама, тўлиқ ва тўғри ҳал қилинишига тўсқинлик қилмаса, иш давлат органи мансабдор шахси иштирокисиз кўрилиши мумкин бўлади.
Амалиётда учраётган яна бир муаммо шундан иборатки, бугунги кунда тадбиркор ер участкасидан мақсадли фойдаланиб, инвестиция мажбуриятларини тўлиқ бажарган бўлса-да, ушбу ер участкасини айрим арзимаган камчиликлар баҳонасида тадбиркордан олиб қўйиш ҳолатлари ҳам йўқ эмас. Бундай ҳолатда мустақил суд ҳокимияти хусусий мулкнинг дахлсизлигини кафолатлашга қаратилган қарорлар қабул қилиши мамлакат иқтисодиёти учун стратегик аҳамиятга эга ҳисобланади.
Шу нуқтаи назардан, маъмурий судлар фаолиятига давлат органи ҳужжатининг қонуний кучига ишониб, ўз мажбуриятларини бажарган шахсларнинг “ишончини ҳимоя қилиш” тамойилини жорий этиш муҳимдир.
Унга кўра, шахс давлат органи ҳужжатининг қонуний кучига ишониб, ўз мажбуриятларини тўлиқ бажарган бўлса, давлат органининг мазкур ҳужжати кейинчалик бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши мумкин эмас, фақат айрим ҳолатларда, яъни шахс ўз мажбуриятларини лозим даражада бажармаган ёки давлат органининг ҳужжати жамоат манфаатларига таҳдид солаётган бўлса, мазкур ҳужжат бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши мумкин.
Шунингдек, Президент қарори билан маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги қонунчиликни такомиллаштириш концепцияси, Олий суд раиси раҳбарлигида маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги қонунчиликни такомиллаштириш бўйича идоралараро комиссия таркиби тасдиқлангани ушбу соҳадаги ислоҳотлар ўз вақтида ва самарали амалга оширилишига хизмат қилади. Концепция асосида 2026 йил 1 июлга қадар янги таҳрирдаги Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекс лойиҳасини ишлаб чиқиш белгиланди.
Назаримизда, ушбу жараёнга илмий ҳамжамият, фуқаролик жамияти институтлари вакиллари ҳамда хорижий экспертлар кенг жалб этилиши мақсадга мувофиқ. Бунда илғор хорижий тажриба ва халқаро стандартлар чуқур ўрганилиши, ҳуқуқни қўллаш амалиёти таҳлилларига асосланган таклифлар тайёрланиши, айниқса, ҳуқуқни қўлловчилар учун киритилаётган янги институтларнинг мазмун-моҳияти ва уларни амалиётда қўллаш тартибини ўргатиш бўйича ўқув семинарлари ва тренинглар ўтказиб борилиши кўзланган мақсадларга эришишда муҳим аҳамиятга эга омиллар ҳисобланади.
Мухтасар айтганда, маъмурий суд ишларини юритиш қонунчилигининг такомиллаштирилиши давлат органлари билан муносабатларда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларининг самарали ҳимоя этилишини таъминлаш, давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг фаолияти устидан самарали суд назоратини ўрнатиш, одил судловга эришиш даражасини ва аҳолининг судларга бўлган ишончини янада ошириш, шу орқали “Ўзбекистон – 2030” стратегиясида белгиланган мақсадларнинг самарадорлик кўрсаткичларига эришишга имкон беради.
Шербек Назаров,
юридик фанлар бўйича
фалсафа доктори (Phd)
