ТЕРГОВ СУДЬЯСИ ВАКОЛАТЛАРИ ЯНГИ ҚОНУН БИЛАН БЕЛГИЛАНДИ
Мамлакатимизда 2025 йил 1 январдан бошлаб, жиноят ишини юритишга масъул шахслар рўйхатига “тергов судьяси” лавозими қўшилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2024 йил 10 июнда қабул қилинган «Тезкор-қидирув ҳамда тергов фаолиятида шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини янада кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони бу янги лавозимнинг жорий этилишига ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилди.
Мазкур Фармондан келиб чиққан холда, 2025 йил 28 январда “Ўзбекистон Республикаси айрим қонун ҳужжатларига шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини янада кучайтиришга қаратилган ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги қонун қабул қилиниб, матбуотда эълон қилинди.
Янги қонунга мувофиқ, тергов судьялари томонидан жиноят ишлари бўйича судга қадар иш юритиш босқичида процессуал қарорларга санкция бериш ва маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни кўриб чиқиш масалаларини қонунчиликда белгилаш мақсадида, тергов судьяларининг ваколатлари жумласига киритилган ишларни кўриб чиқиш асослари ҳамда тартибини назарда тутувчи ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди.
Жумладан, Жиноят-процессуал кодексига жиноят ишини юритишга масъул давлат органлари ва мансабдор шахслари рўйхатига янги субъект – тергов судьяси ва унинг ваколатлари киритилди. Тергов судьяси якка тартибда иш юритиши, қонунда белгиланган тартибда судга қадар иш юритиш босқичида шахснинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига риоя этилиши устидан суд назоратини амалга ошириши белгиланди.
Қонун билан тергов судьясининг асосий ваколатларига:
– қамоққа олиш ёки уй қамоғи тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш;
– қамоқда сақлаш ёки уй қамоғи муддатини узайтириш;
– ушлаб туриш муддатини 48 соатгача узайтириш;
– паспортнинг (ҳаракатланиш ҳужжатининг) амал қилишини тўхтатиб туриш;
– айбланувчини лавозимидан четлаштириш;
– шахсни тиббий муассасага жойлаштириш;
– айбланувчининг тиббий муассасада бўлиши муддатини узайтириш;
– мурдани эксгумация қилиш;
– почта-телеграф жўнатмаларини хатлаш;
– прокурорнинг гувоҳ ва жабрланувчининг (фуқаровий даъвогарнинг) кўрсатувларини олдиндан мустаҳкамлаш;
– тинтув ўтказиш;
– телефонлар ва бошқа телекоммуникация қурилмалари орқали олиб бориладиган сўзлашувларни эшитиб туриш, улар орқали узатиладиган ахборотни олиш;
– мол-мулкни хатлаш тўғрисидаги илтимосномаларни кўриб чиқиш кабилар кириши белгиланди.
Эътиборлиси, бу тоифадаги ишлар бўйича суд қарорлари тергов судьяси томонидан алоҳида хонада чиқарилиши ҳам назарда тутилмоқда.
Шунингдек, гувоҳ ва жабрланувчининг (фуқаровий даъвогарнинг) кўрсатмаларини олдиндан мустаҳкамлаш, паспортнинг (ҳаракатланиш ҳужжатининг) амал қилишини тўхтатиб туриш тўғрисидаги илтимосномани кўриб чиқиш ва мурдани эксгумация қилиш ҳақидаги илтимосномани кўриб чиқиш суриштирув ва дастлабки тергов юритилаётган жойдаги тергов судьяси томонидан кўрилади.
Мазкур суднинг судьяси бўлмаган ёки унинг иштирокини истисно этувчи ҳолатлар бўлган тақдирда, иш Қорақалпоғистон Республикаси суди, вилоят, Тошкент шаҳар суди раисининг кўрсатмасига биноан, тегишли суднинг тергов судьяси томонидан кўриб чиқилади.
Шу билан бирга, қонунда илгари қонун ҳужжатларида тартиби аниқ белгиланмаган тинтув ўтказиш, телефонлар ва бошқа телекоммуникация қурилмалари орқали олиб бориладиган сўзлашувларни эшитиб туриш, улар орқали узатиладиган ахборотни олиш, мол-мулкни хатлаш тўғрисидаги илтимосномаларни қўзғатиш, кўриб чиқиш ва бу бўйича тергов судьяси томонидан чиқариладиган суд ажрими талаблари, суд ажримини апелляция тартибида кўриш тартиби ҳам белгиланди.
Янги қонун билан Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга ҳам тегишли ўзгартишлар киритилди. Ушбу кодекснинг 245-моддасида назарда тутилган жиноят ишлари бўйича судлар томонидан шу кунгача кўриб келинаётган барча маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишлар эндиликда жиноят ишлари бўйича туман (шаҳар) судининг тергов судьяси томонидан кўриб чиқилади.
Бундан ташқари “Судлар тўғрисида”ги қонунга жиноят ишлари бўйича судлар таркиби билан боғлиқ ўзгартиш киритилди. Яъни “жиноят ишлари бўйича туман, шаҳар суди раис, судьялар, тергов судьялари ва халқ маслаҳатчиларидан иборат бўлади”, деб белгиланди. Хулоса қилиб айтганда, қонунчиликдаги ушбу ўзгартишлар тергов устидан суд назоратини амалга оширишда, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилишда, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва судлар томонидан ишдаги барча ҳолатларни синчковлик билан тўла, ҳар томонлама ва холисона кўриб чиқишга асосланган ҳолда далилларга тўғри баҳо беришда, ҳар бир далил ишга алоқадорлиги, мақбуллиги ва ишончлилиги нуқтаи назаридан баҳоланишига яқиндан ёрдам беради.
Шерзод Абдуқодиров,
жиноят ишлари бўйича
Бўка тумани суди раиси
