ИҚТИСОДИЙ СУДЛАРДА ТАДБИРКОРЛАР МАНФААТЛАРИНИ ҲИМОЯ ҚИЛИШ: АМАЛИЁТ ВА ТАКЛИФЛАР
Мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш, одил судлов сифати ва самарадорлигини ошириш, судларнинг мустақиллигини таъминлаш ва шу аснода тадбиркорлар манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш бўйича кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда. Зеро, суд идорасига иши тушган ҳар бир инсон ушбу даргоҳда қонун ва адолат устувор эканига ишониши керак.
Сўнгги йилларда суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлар ушбу тизим фаолиятини сифат жиҳатидан янги босқичга кўтаришга, тадбиркорлар манфаатларини ишончли ҳимоя қилишга, одамларнинг одил судловга бўлган ишончини янада мустаҳкамлашга хизмат қилмоқда. Бинобарин, “Судлар тўғрисида”ги қонуннинг 4-моддасига кўра, суднинг асосий вазифалари фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунлари, халқаро шартномаларда, шунингдек, инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро ҳужжатларда кафолатланган ҳуқуқлари ҳамда эркинликларини, давлат ва жамият манфаатларини, юридик шахслар ҳамда якка тартибдаги тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишдан иборат.
Юртимизда қатъият билан амалга оширилаётган ислоҳотлар натижасида халқимиз ҳаётида жуда кўплаб ижобий ўзгаришлар рўй бермоқда. Кейинги саккиз йилда суд-ҳуқуқ соҳасида эришилган марралар ҳақида сўз борганда, жумладан, тадбиркорлар манфаати йўлида олиб борилаётган ишлар уларнинг суд-ҳуқуқ тизимига бўлган ишончини ошираётганини таъкидлаш лозим.
Тадбиркорларга кенг имконият ва шароитлар яратиш, уларнинг ҳуқуқларини ишончли ҳимоя қилиш, қонунлар устуворлиги ғоясини ҳаётга татбиқ этишни таъминловчи асосий механизм бўлмиш мустақил суд ҳокимиятини шакллантириш ва такомиллаштириш Ўзбекистонда давлат томонидан олиб борилаётган ҳуқуқий сиёсатнинг тамал тоши ҳисобланади.
Шу асосда қабул қилинган Иқтисодий процессуал кодексининг 2-моддасида иқтисодиёт соҳасида корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва фуқароларнинг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш, иқтисодиёт соҳасида қонунийликни мустаҳкамлаш ва ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишга кўмаклашиш, қонунга ва судга нисбатан ҳурматда бўлиш муносабатини шакллантириш иқтисодий судларнинг вазифаси этиб белгиланган.
Тадбиркорлик фаолиятида юзага келаётган низоларни кўриб чиқиш асосий вазифаларидан бири бўлган иқтисодий судлар низоларни кўриш жараёнида ҳуқуқ ва қонунни қўллаш билан бирга тадбиркорлик фаолияти принципларини ҳам ҳимоя этишлари даркор. Негаки, тадбиркорликни ривожлантиришга замонавий ёндашув мамлакатимиз ва жаҳондаги ўзаро муносабатлар тартибини белгилаб беради.
Бунда, айниқса, “Ўзбекистон – 2030″ стратегиясида мамлакатимизда иқтисодиёт ва тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари аниқ белгилаб берилгани алоҳида аҳамият касб этди.
Янада муҳими, 2023 йил 30 апрелда қабул қилинган янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси иқтисодиёт ва ижтимоий муносабатларни ривожлантириш истиқболларининг тубдан яхшиланишига, тадбиркорлик ҳуқуқи принципларининг самарали ҳаётга татбиқ этилишига қулай имкон яратди.
Асосий қонунимизда давлатнинг барқарор иқтисодий ўсишига ёрдам берадиган конституциявий устуворликларга эътибор қаратилди. Бу ўринда, жумладан, ижтимоий адолат ва бирдамлик, фуқаролар фаровонлигини ошириш, бозор иқтисодиёти ва ҳалол рақобатни ривожлантириш, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат эркинлиги принциплари конституциявий ифодасини топгани ҳақида сўз бормоқда.
Агар Наманган туманлараро иқтисодий судлари томонидан тадбиркорлик субъектлари қандай ҳуқуқий ҳимояси қилинмоқда деган саволга рақамлар мисолида жавоб берадиган бўлсак, 2023 йилда 2 минг 286 та иқтисодий низо доирасида тадбиркорлар манфаатига 286,4 миллиард сўмдан зиёд маблағ ундириб берилганини таъкидлаш лозим. Бу кўрсаткич 2024 йилда янада кўпайди ва 314,7 миллиард сўмдан зиёдни ташкил этди.
Ушбу рақамлар аввало иқтисодий судларга бўлган ишончнинг ортиб бораётганидан далолатдир. Қолаверса, бу борадаги ишлар кўлами ва ундирилган маблағ салмоғи иқтисодий судлар томонидан тадбиркорлик фаолияти принципларини янада кенгроқ ҳимоя этиш зарурлигини кўрсатади.
Бунга биргина ҳаётий мисол: Ўзбекистон Савдо-саноат палатаси Наманган вилояти ҳудудий бошқармаси даъвогар “Kiyahta Import Group 2022” масъулияти чекланган жамияти манфаатида судга даъво аризаси билан мурожаат қилиб, жавобгар “Umum Baraka Savdo Invest” масъулияти чекланган жамияти ҳисобидан 1 500 000 000 сўм қарздорликни ундиришни сўраган.
Суд иш ҳужжатларини ўрганиб, уларга ҳуқуқий баҳо берди. Шу асосда тарафлар вакилларининг тушунтиришларини тинглаб, даъво талабини тўлиқ қаноатлантирди.
Айтиш лозимки, иқтисодий низоларнинг юзага келишига асосий сабаблардан бири айнан жавобгар тадбиркорлик субъектлари ёки давлат идоралари томонидан тадбиркорлик фаолияти принципларига риоя қилинмаётгани, қолаверса, бу принциплар судлар қарорларида ҳам етарлича қўлланилмаётгани ва тадбиркорлик фаолияти принциплари бузилганига тизимли баҳо бериб борилмаётгани билан боғлиқдир.
Албатта, бунинг учун, фикримизча, соҳа қонунчилигини янада такомиллаштириш муҳим аҳамият касб этади.
Биринчидан, тадбиркорлик фаолиятига янада аниқ ва лўнда таъриф бериш мақсадида “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги қонунда мавжуд матнни қуйидаги янги таҳрирда беришни таклиф қиламиз: “Тадбиркорлик – жисмоний ва юридик шахсларнинг қонунчиликка мувофиқ ҳамда тадбиркорлик фаолияти принциплари асосида амалга ошириладиган, ўз таваккалчилиги ва мулкий жавобгарлиги остида тизимли равишда даромад (фойда) олишга қаратилган фаолиятдир”.
Иккинчидан, тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда инсофлилик принципини ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлаб қўйиш тақозо қилинмоқда. Шу мақсадда Фуқаролик кодексининг 9-моддаси тўртинчи қисмидан “тадбиркорлар эса – иш одоби қоидаларига ҳам риоя этишлари” деган сўзларни чиқариб ташлаш ва мазкур қисм матни қуйидаги тушунча билан тўлдирилса, мақсадга мувофиқ бўларди: “тадбиркорлик субъектлари ўз фаолиятини инсоф билан, бир-бирининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳисобга олган ҳолда, ҳалоллик ва бир-бирига ишончга асосланган хулқ-атвор қоидаларига риоя қилган ҳолда амалга ошириши шарт”.
Учинчидан, тадбиркорлик субъектларини контрагентларнинг инсофсиз ҳаракатларидан ҳуқуқий ҳимоя қилишни кучайтириш давр талабидир. Шунинг учун Иқтисодий процессуал кодексини қуйидаги мазмундаги янги модда билан тўлдиришни таклиф этамиз: “суд бир томоннинг (томонларнинг) тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш чоғида бошқа томоннинг қонуний манфаатларига бепарволик билан ёки алдаш ёхуд ҳуқуқни суиистеъмол қилиш йўли билан адаштириш билан ифодаланган инсофсиз хатти-ҳаракати фактини аниқлаб, ўз мажбуриятларини бузган томоннинг айбдорлигининг исботи сифатида инсофлилик принципи бузилиши фактини баҳолайди”.
Тўртинчидан, хўжалик юритувчи субъектларнинг тадбиркорлик соҳасидаги фаолиятини тартибга солувчи миллий қонунчиликда ва маҳаллий юридик адабиётларда тадбиркорлик фаолияти принципларининг ягона, яхлит рўйхати мавжуд эмас. Шуни инобатга олиб, Тадбиркорлик кодексида тадбиркорлик фаолияти принциплари тизимини қонунан мустаҳкамлаб қўйиш лозим.
Шунингдек, судлар иқтисодий ишларни кўриш чоғида тадбиркорлик субъектларининг хатти-ҳаракатларини улар томонидан қонунчиликда белгиланган тадбиркорлик фаолияти принципларига риоя қилинишини ҳисобга олган ҳолда баҳолаши масалалари ҳам қонунчилигимизда ўз ифодасини топса, мақсадга мувофиқ бўларди.
Мухтасар айтганда, тадбиркорлик фаолияти принципларини қасддан бузган ваколатли ва мансабдор шахсларга нисбатан судлар томонидан уларнинг ҳаракатларига баҳо берилиши шарт. Бунда судлар томонидан жавобгарлик чораларини кўришнинг аниқ ҳуқуқий механизмини белгилаш мақсадга мувофиқдир.
Шуҳрат Шералиев,
Хуршиджон Умаров,
Наманган туманлараро
иқтисодий суди судьялари
