ШАРТЛИ ҲУКМ ҚИЛИШНИНГ ҚОНУНИЙ АСОСЛАРИ, МОҲИЯТИ ВА ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ
Сўнгги йилларда мамлакатимизда амалга оширилаётган суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлар, энг аввало, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатли ҳимоя қилиш, жазо тизимини либераллаштириш ва инсонпарварлаштиришга қаратилган.
Амалдаги Жиноят кодексининг 7-моддасига кўра, жазо ва бошқа ҳуқуқий таъсир чоралари жисмоний азоб бериш ёки инсон қадр-қимматини камситиш мақсадини кўзламаслиги, жиноят содир этган шахсга нисбатан у ахлоқан тузалиши ва янги жиноят содир этишининг олдини олиш учун зарур ҳамда етарли бўладиган жазо тайинланиши ёки бошқа ҳуқуқий таъсир чораси қўлланилиши лозим.
Жазолашдан кўзланган мақсадга енгилроқ чораларни қўллаш орқали эришиб бўлмайдиган тақдирдагина оғирроқ жазо чоралари тайинланиши мумкин.
Таъкидлаш жоизки, шахсни жамиятдан батамом ажратадиган озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ жазо чоралари кўп жиҳатдан шахснинг ижтимоий мослашуви ва реабилитациясини қийинлаштиради. Шу боисдан, жиноят-ҳуқуқ сиёсатининг асосий вазифаларидан бири — жазолашдан кўзланган мақсадларга, яъни адолатни таъминлаш, маҳкумни ахлоқан тузатиш ва қайта жиноятчиликнинг олдини олишга эришиш ҳисобланади.
Шартли ҳукм қилиш институти айнан шу мақсадларни инсонпарварлик тамойили асосида амалга оширишнинг самарали ҳуқуқий воситасидир.
Биринчи навбатда, адолатни таъминлаш нуқтаи назаридан шартли ҳукм қилиш — жиноятнинг оғирлик даражаси ва шахснинг ижтимоий хулқини инобатга олган ҳолда жазони индивидуаллаштиришни таъминлайди. Яъни ҳар бир жиноят учун жазо миқдори эмас, балки шахснинг ахлоқан тузалиш эҳтимоли эътиборга олинади. Бу — Жиноят кодексида белгиланган инсонпарварлик ва одиллик тамойилларининг амалий ифодасидир.
Иккинчидан, шахс шартли ҳукм қилинганда жамиятдан батамом ажратилмасдан, унинг оилавий ва бошқа жамоавий муҳити сақланиб қолади. Бу эса, ахлоқан тузатиш ва қайта тарбия жараёнини табиий муҳитда амалга оширишга ёрдам беради. Синов муддати мобайнида пробация хизмати ва жамоатчилик томонидан маҳкумнинг хулқини назорат қилиб борилиши, шахсда масъулият ва ижтимоий мослашув ҳиссини шакллантиради.
Учинчидан, шартли ҳукм қилиш қайта жиноят содир этилишининг олдини олишга хизмат қилади. Чунки шахс ўз хатосини англаб, жамият ишончини оқлаш учун ҳаракат қилади. Бу ҳолат жазонинг асосий тарбиявий таъсирини қамоқдан кўра самаралироқ кўринишда намоён этади.
Шу тариқа шартли ҳукм қилиш институти Жиноят кодексида белгиланган жазолашдан кўзланган мақсадларни тўлиқ қамраб олади ва уларни инсонпарвар, ижтимоий жиҳатдан мақбул усулда амалга ошириш механизми сифатида намоён бўлади. У нафақат жазолаш, балки жиноятчиликнинг ижтимоий илдизларини бартараф этиш, шахсни яна жамиятга қайтариш вазифасини ҳам бажаради.
Шартли ҳукм қилиш — жиноят содир этган, лекин жамият учун катта хавф туғдирмайдиган шахсларга нисбатан жазо ижросини маълум муддатга кечиктириш орқали, уларни назорат остида ахлоқан тузатишни кўзда тутади. Олий суд Пленумининг 2006 йил 3 февралдаги “Судлар томонидан жиноят учун жазо тайинлаш амалиёти тўғрисида”ги қарорида берилган таърифга кўра, шартли ҳукм юридик табиатига кўра, жиноий жазодан озод қилишнинг бир тури ҳисобланади.
Бу институт ўз моҳиятига кўра, жазо ва ахлоқан тузалиш ўртасидаги адолатли мувозанатни таъминлаш, рецидив жиноятчиликнинг олдини олиш ва шахсни жамиятдаги ижтимоий ўрнини тиклашга хизмат қилади.
Шартли ҳукм қўллашнинг ҳуқуқий асослари Жиноят кодексининг 72-моддаси белгиланган. Унга кўра, агар суд айбдор шахсга озодликдан маҳрум қилиш, интизомий қисмга жўнатиш, хизмат бўйича чеклаш ёки ахлоқ тузатиш ишлари жазоларини тайинлаш вақтида содир этилган жиноятнинг хусусияти ва ижтимоий хавфлилик даражаси, айбдорнинг шахси ва ишдаги бошқа ҳолатларни эътиборга олиб, айбдор тайинланган жазони ўтамасдан туриб ҳам унинг хулқини назорат қилиш орқали тузатиш мумкин, деган қатъий фикрга келса, шартли ҳукм қўллаши мумкин.
Синов муддати бир йилдан уч йилгача белгиланиб, ҳукм чиқарилган кундан бошлаб ҳисобланади.
Шартли ҳукм қилинганда, башарти, бунга асослар мавжуд бўлса, суд маҳкумга муайян вақт мобайнида етказилган зарарни бартараф қилиш, ишга ёки ўқишга кириш, яшаш жойи, иш ёки ўқиш жойи ўзгариб қолса, бу ҳақда шартли ҳукм қилинган шахснинг хулқи устидан назорат олиб борувчи органга хабар бериб туриш, вақти-вақти билан келиб бу органларда рўйхатдан ўтиб туриш, муайян жойларда бўлмаслик, муайян вақтда яшаш жойида бўлиши, алкоголизм, гиёҳвандлик, заҳарвандлик ёки таносил касаллигидан даволаниш курсини ўташи каби мажбуриятларни юклаши мумкин.
Шартли ҳукм қилинган шахсларнинг хулқи устидан ички ишлар органлари, ҳарбий хизматчилар хулқи устидан эса, ҳарбий қисм ёки муассасанинг қўмондонлиги назорат олиб боради.
Агар шартли ҳукм қилинган шахс синов муддати давомида суд унга юклаган мажбуриятларни бажармаса ёхуд жамоат тартиби ёки меҳнат интизомини бузганлиги учун унга маъмурий ёки интизомий таъсир чораси қўлланилган бўлса, суд унинг хулқи устидан назорат олиб борувчи орган тақдимномасига биноан жазонинг шартлилигини бекор қилиб, ҳукмда тайинланган жазони ижро этиш тўғрисида ажрим чиқариши мумкин.
Қонунчиликда шартли ҳукмни қўллашда баъзи чекловлар ҳам мавжуд бўлиб, у ўта оғир жинояти учун ҳукм қилинганларга, шунингдек, илгари қасддан содир этган жинояти учун озодликдан маҳрум этиш жазосига ҳукм қилинган шахсларга нисбатан қўлланилмайди, ўн саккиз ёшга тўлмаган шахслар, биринчи ва иккинчи гуруҳ ногиронлиги бўлган шахслар, аёллар, олтмиш ёшдан ошган шахслар бундан мустасно.
Инсонпарварлик тамойилларига асосланган шартли ҳукм қилиш институти жиноят ҳуқуқининг муҳим профилактик механизми ҳисобланса-да, аммо унинг самарадорлиги фақатгина ҳуқуқий асослар билан эмас, балки ижтимоий институтлар фаол ҳамкорлиги орқали ҳам таъминланади. Шу мақсадда, маҳалла фуқаролар йиғинлари, нодавлат нотижорат ташкилоти ва диний ташкилотларни шартли ҳукм қилинган шахсларнинг ижтимоий мослашувига жалб этиш механизмини қонун даражасида мустаҳкамлаш лозим бўлади.
Шунингдек, шартли ҳукм қилишнинг амалий самарадорлигини таъминлаш учун Жиноят кодекси ва “Пробация тўғрисида”ги қонунда шартли ҳукм ва реабилитация режаси юзасидан аниқ механизмларни (реабилитация режаси, назорат шакли, жамоатчиликнинг ўрни) ривожлантириш зарур деб ҳисоблаймиз.
Бундан ташқари қонунчиликда шартли ҳукм қилиш шартларини аниқ белгилаб қўйиш, жумладан, ижтимоий хавфи юқори бўлмаган жиноятлар бўйича аниқ классификация киритиш; синов даврида шартли ҳукм қилинган шахснинг мажбуриятлари қатъий белгиланиши тақозо этилади.
Чунончи, пробация хизмати ваколатларини кенгайтириш, “Пробация тўғрисида”ги қонунга қўшимчалар киритилиб, шартли ҳукм қилинган шахслар устидан назорат индивидуал реабилитация режаси асосида амалга ошириш белгиланса, мақсадга мувофиқ бўлади.
Шартли ҳукм қилинган шахсларга ҳам электрон мониторинг воситалари (браслетлар)дан фойдаланиш тизимини босқичма-босқич жорий этиш, қонунчиликда электрон мониторингни қўллаш тартиби ва унинг кафолатлари, шунингдек, шахснинг шаъни ва ҳуқуқларини ҳимоя қилиш механизмини белгилаб қўйиш, ижобий тажриба учун пилот лойиҳалар — маҳаллий ва халқаро ташкилотлар билан ҳамкорликда community-based реабилитация моделларини синовдан ўтказишни ҳам таклиф қиламиз.
Хулоса қилиб айтганда, бу соҳада тизимли ислоҳотлар ва назоратнинг кучайтирилиши шартли ҳукм қилиш институтининг амалий аҳамияти ва самарадорлигини янада оширишга хизмат қилади.
Хайруллохон Камолов,
жиноят ишлари бўйича
Чирчиқ шаҳар суди раиси
