ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИНИНГ ЯНГИ ҚАРОРИ ОДИЛ СУДЛОВНИ ЯНАДА САМАРАЛИ АМАЛГА ОШИРИШГА ХИЗМАТ ҚИЛАДИ
Бугунги кунда суд-ҳуқуқ тизимида амалга оширилаётган изчил ислоҳотлар, аввало, халқ манфаатларини кўзлайди. Зеро, соҳадаги айни янгиланишлар фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатли ҳимоя қилишга, юртдошларимизнинг судга нисбатан ишончи ортишига, суд ҳокимияти обрўсини янада оширишга, унинг ҳақиқий мустақиллигини таъминлашга қаратилган.
Шу ўринда давлат божи бошқа турдаги мажбурий тўловлар қатори Давлат бюджети даромадларини шакллантиришнинг таркибий қисмини ташкил этишини қайд этиш лозим. Бинобарин, ушбу масалага алоҳида эътибор қаратилиб, судлар давлат божини ундириш тўғрисидаги қонун талабларига қатъий риоя этишлари талаб қилинади.
Бу ҳақда сўз борганда, 2024 йил 16 декабрда Олий суд Пленуми томонидан “Фуқаролик ишлари бўйича суд харажатларини ундириш амалиёти тўғрисида”ги қарор қабул қилинганини қайд этиш ўринлидир.
Олий суд Пленумининг шу масалага оид олдинги қарори бундан 15 йил илгари, яъни 2009 йилда қабул қилинган бўлиб, ўтган давр ичида қонунчиликда бир қатор ўзгаришлар юз берди. Айниқса, янги таҳрирдаги Конституциямиз, “Давлат божи тўғрисида”ги қонун ва бошқа қонунчилик ҳужжатлари қабул қилингани мазкур қарорнинг янги таҳририни қабул қилиш заруриятини юзага келтирди.
Қарор амалиётда йўл қўйилаётган хато ва камчиликларнинг олдини олиш, айрим ноаниқ ҳолатлар юзасидан тушунтириш бериш, судлар томонидан қонун меъёрларини бир хил талқин қилиниши ва ягона амалиётни яратишга қаратилганлиги билан ҳам аҳамиятлидир.
Пленум қарорига судлар томонидан давлат божини ундиришнинг ўзига хос хусусиятлари, шунингдек, судларда турлича амалиёт юзага келишига сабаб бўлган ҳолатларга батафсил тушунтиришлар бериш ҳақида янги бандлар киритилди. Хусусан, “Давлат божи тўғрисида”ги қонун талабидан келиб чиқиб, қарорнинг 6-бандида бир вақтнинг ўзида бири иккинчисидан келиб чиққан талаблардан иборат бўлган аризалардан давлат божи фақат асосий талаб бўйича ундирилиши ҳақида тушунтириш берилди.
Бу ўринда, масалан, қурилмани буздириш ва ерни ўз ҳолига қайтариш; кредит шартномасини муддатидан олдин бекор қилиш, кредит қарздорлигини ундириш ва ундирувни гаров мулкига қаратиш; меросхўр деб топиш, меросни тақсимлаш ва мерос улушларини белгилаш; уй-жойга киритиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқини белгилаш; фойдаланиш ҳуқуқини йўқотган деб топиш ва турар жойдан кўчириш ҳақидаги талаблар ҳақида сўз бормоқда.
Қарорнинг 4-бандида судларнинг эътибори суд ҳужжатларининг суд харажатлари қисмидан норози бўлиб берилган апелляция, кассация ва тафтиш шикоятлари бўйича давлат божи умумий асосларда тўланиши лозимлигига қаратилган. Бунда Фуқаролик-процессуал кодексининг 396, 416 ва 419-27-моддаларига асосан апелляция, кассация ва тафтиш инстанцияси судлари суд ҳужжатларини тўлиқ ҳажмда текшириб чиқиши шартлигини инобатга олиш тақозо этилади.
Қарорнинг 13-бандида почта харажатларини қайтариш қонунда назарда тутилмаганлигини судлар инобатга олишлари лозимлиги бўйича берилган тушунтириш ҳам ягона суд амалиётини йўлга қўйишда муҳим аҳамиятга эга.
Маълумки, “Давлат божи тўғрисида”ги қонун билан белгиланган “Давлат божи ставкалари”нинг фуқаролик ишлари бўйича судларга оид қисмида шартнома олди низолари бўйича тўланиши лозим бўлган давлат божи ставкалари белгиланмаган. Қолаверса, Фуқаролик-процессуал кодексининг 129-моддаси 2-бандида мол-мулкни талаб қилиб олиш тўғрисидаги даъволар бўйича даъвонинг баҳоси талаб қилинаётган мол-мулкнинг қийматига қараб белгиланиши назарда тутилган.
Шу сабабли Олий суд Пленуми қарорининг 25-бандида шартномани ҳақиқий эмас деб топиш ёки бекор қилиш ҳақидаги талаб юзасидан низоли шартномада кўрсатилган пул қиймати даъво баҳоси ҳисобланишидан келиб чиқиб, давлат божи мулкий хусусиятга эга даъво аризалар учун қонунда белгиланган ставка бўйича тўланиши лозимлиги қайд этилди.
Шу билан бирга, шартнома шартларини ўзгартиш ёки унга қўшимча киритиш ҳақидаги талаб бўйича сўралаётган қўшимча ёки ўзгартиш шартнома қийматига таъсир қиладиган миқдоридан, қиймат жиҳатидан баҳоланмайдиган талаблар арз қилинган ҳолда эса, номулкий хусусиятга эга талаб учун белгиланган ставкалардан келиб чиқиб, давлат божи белгиланиши лозимлиги юзасидан тушунтиришлар берилди.
Шунингдек, битта низо предмети бўйича бир нечта битимлар низолашилганда, даъвонинг баҳоси низо предметининг қийматидан келиб чиқиб, давлат божи белгиланиши лозимлиги юзасидан ҳам тушунтириш берилди.
Пленум қарорини тайёрлаш жараёнида “Давлат божи тўғрисида”ги қонун ва ушбу қонун билан тасдиқланган “Давлат божи ставкаларининг миқдорлари”га ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш юзасидан таклифлар ҳам ишлаб чиқилди.
Хулоса ўрнида айтганда, ушбу Пленум қарорининг қабул қилиниши судлар фаолияти учун ўта муҳимдир. Унда берилган тушунтиришлар суд амалиётини бирхиллаштириш, суд харажатларини ундиришга оид қонунларни аниқ ва тўғри қўллашга хизмат қилиб, одил судловни амалга ошириш ва қонуний қарорлар қабул қилиш жараёнларида ўз самарасини кўрсатади.
Гулнора Мирзаева,
Олий суд судьяси
