«РАСМИЙ ҲУЖЖАТ» ТУШУНЧАСИ БИЛАН БОҒЛИҚ ЖИНОЯТЛАРНИ КВАЛИФИКАЦИЯ ҚИЛИШ: МУАММО ВА ЕЧИМ

Аввало шуни айтиш керакки, амалдаги Жиноят кодексининг 209-моддасида мансаб сохтакорлиги, яъни давлат органи, давлат иштирокидаги ташкилот ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи мансабдор шахсининг ғаразгўйлик ёки бошқа манфаатларни кўзлаб расмий ҳужжатларга била туриб, сохта маълумот ва ёзувлар киритиши, ҳужжатларни қалбакилаштириши ёки била туриб сохта ҳужжатлар тузиши ва тақдим этиши фуқароларнинг ҳуқуқларига ёки қонун билан қўриқланадиган манфаатларига ёхуд давлат ёки жамоат манфаатларига жиддий зарар етказилишига сабаб бўлгани учун жавобгарлик белгиланган.

Шунингдек, кодекснинг 228-моддасида сохталаштирувчининг ўзи ёки бошқа шахс фойдаланиши мақсадида, муайян ҳуқуқ берадиган ёки муайян мажбуриятдан озод этадиган расмий ҳужжатлар тайёрлаши ёки расмий ҳужжатларни қалбакилаштириши ёхуд бундай ҳужжатларни сотиши, шундай мақсадларда корхона, муассаса ёки ташкилотнинг қалбаки штамплари, муҳрлари, бланкаларини тайёрлаш ёхуд сотиш учун жавобгарлик белгиланган.

Ҳар қандай давлат органи ёки мансабдор шахс ўз фаолиятини ҳужжатлаштириш орқали амалга ошириб, бу ҳужжатлар орқали ҳуқуқий, маъмурий ёки ташкилий қарорлар қабул қилинади ва ижро этилади. Ўз навбатида, булар расмий ҳужжатлар деб аталади.

Аммо суд-тергов амалиётида ҳужжатларни қалбакилаштириш билан боғлиқ жиноят ишларини кўриш жараёнида қонунчиликда “расмий ҳужжат” тушунчаси батафсил ёритиб берилмагани муайян қийинчиликларни юзага келтираётганини қайд этиш жоиз.

Жумладан, “расмий ҳужжат” тушунчасини Жиноят кодексининг 209-моддаси (мансаб сохтакорлиги) ва 228-модда (ҳужжатлар, штамплар, муҳрлар, бланкалар тайёрлаш, уларни қалбакилаштириш, сотиш ёки улардан фойдаланиш) жиноятларида учратиш мумкин.

Олий суд Пленуми қарорларида ҳам “расмий ҳужжат” тушунчаси аниқ ёритиб берилмаган. Лекин айрим норматив ҳужжатларда унинг баъзи белгиларини кўриш мумкин.

Масалан, Вазирлар Маҳкамасининг “Расмий давлат ҳужжатларини тайёрлаш, ҳисобга олиш, сақлаш, топшириш ҳамда улардан фойдаланиш тартибини такомиллаштириш тўғрисида”ги 2000 йил 25 июлдаги 283-сонли қарорига 1-илова билан тасдиқланган “Расмий давлат ҳужжатларини тайёрлашга буюртма бериш, уларни тайёрлаш, ҳисобга олиш, сақлаш ва топшириш тартиби тўғрисида”ги Низомга иловада расмий давлат ҳужжатлари қуйидагича кўрсатилган:

I. Давлат гербли гувоҳномалари: туғилганлик тўғрисида гувоҳнома; никоҳдан ўтганлик тўғрисида гувоҳнома; никоҳ бекор қилинганлиги тўғрисида гувоҳнома; вафот этганлик тўғрисида гувоҳнома.

II. Шахсини тасдиқловчи ҳужжатлар: Ўзбекистон Республикаси фуқароси паспорти; чет эл фуқароси ва фуқаролиги бўлмаган шахслар учун Ўзбекистон Республикасида яшашга рухсатнома.

III. Ҳарбий ҳисобга олиш ҳужжатлари: чақирилувчининг қайд этилганлиги тўғрисидаги гувоҳномаси; ҳарбий билет; офицер ва захирадаги офицернинг шахсий гувоҳномаси.

IV. Маълумот тўғрисидаги ҳужжатлар: тўлиқсиз ўрта маълумот тўғрисида шаҳодатнома; ўрта маълумот тўғрисида аттестат; ўрта махсус таълим ҳамда бошланғич, ўрта ва ўрта махсус профессионал таълим тўғрисида диплом; олий маълумот тўғрисида диплом; фан номзоди (ёки доктори) дипломи.

V. Ҳуқуқ берувчи ёки мажбуриятлардан озод қилувчи ҳужжатлар: меҳнат дафтарчаси; ҳайдовчилик гувоҳномаси; ногиронлик гувоҳномаси; уруш қатнашчиси гувоҳномаси.

Юқоридагилардан кўринадики, агар айбдорнинг шу ҳужжатларга била туриб сохта маълумотлар ва ёзувлар киритиши, қалбакилаштириши, сохта ҳужжатлар тузиши, тайёрлаши ёки расмий ҳужжатларни қалбакилаштириши ёхуд бундай ҳужжатларни сотиши жиноий жавобгарликка асос бўлади.

Лекин бу норматив ҳужжат ҳам расмий ҳужжатлар тушунчасини тўлиқ қамраб олмайди. Яъни расмий ҳужжат — ҳуқуқий, маъмурий ёки ташкилотчилик аҳамиятига эга бўлган, белгиланган тартибда расмийлаштирилган, давлат органлари, ташкилотлар ёки мансабдор шахслар томонидан тузилган ёзма ёки электрон шаклдаги ҳужжат ҳисобланади ва расмий ҳужжатлар маълумотларни аниқлаш, тасдиқлаш, ваколатларни юклаш ёки ҳуқуқ ва мажбуриятларни белгилашда асос бўлади.

Расмий ҳужжат қуйидаги белгиларга эга бўлиши лозим:

1) юридик кучга эга ҳужжат қонун, фармон, қарор, буйруқ, шартнома каби ҳуқуқий асосга эга бўлади;

2) давлат тилида, гербли бланкда, рақамланган ҳолда белгиланган талаблар асосида расмийлаштирилади, ҳужжатда реквизитлар санаси, рақами, имзо, муҳр ва бошқалар тўлиқ акс этган бўлиши шарт;

3) маълумотни аниқ, расмий ва ишончли тарзда баён этади ва муайян мансабдор шахс томонидан тасдиқланади.

Расмий ҳужжат турлари:

1) норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар (Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси; Ўзбекистон Республикасининг қонунлари; Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг қарорлари; Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари ва қарорлари; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари; вазирликлар ва идораларнинг буйруқлари ҳамда қарорлари);

2) маъмурий ҳужжатлар (буйруқ, баённома, маълумотномалар, иш жойидан расмий хатлар ва маълумотномалар);

3) суд ҳужжатлари (суд ҳукми, ажрим, қарорлари);

4) нотариал тасдиқланган ҳужжатлар (васиятнома, ишончнома, нотариал шартномалар);

5) иқтисодий ҳужжатлар (шартнома, ҳисобот, ҳисобварақ, юк хати, бажарилган ишлар далолатномалари ва ҳужжатлари).

6) лицензия, гувоҳнома, патент ва бошқа рухсатнома ҳужжатлари.

7) ташкилотнинг ички буйруқ ва фармойишлари кабилар.

Қонунчиликда ва Пленум қарорларида “расмий ҳужжат” тушунчаси аниқ белгиланмаганлиги учун айрим ҳолатларда суд-тергов органлари томонидан бу турдаги жиноятларни квалификация қилишда муайян қийинчиликлар юзага келмоқда.

Шу маънода, расмий ҳужжат тушунчаси алоҳида бир қонун билан таърифланмаган бўлса-да, амалдаги қонун ҳужжатларида унинг ҳуқуқий моҳияти ва турлари аниқ белгиланиши лозим.

Юқоридагиларни инобатга олиб, қонун ҳужжатлари ёки Жиноят кодекси ва Олий суд Пленуми қарорларига “расмий ҳужжат” тушунчасини киритиб, унда “расмий ҳужжат”га қуйидагича таъриф бериш таклиф этилади:

“Расмий ҳужжат — давлат органи, давлат иштирокидаги ташкилот ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи ёхуд нодавлат тижорат ташкилотининг ёки бошқа нодавлат ташкилотининг мансабдор шахси томонидан тузиладиган, ҳуқуқий оқибатлар келтириб чиқарадиган ва маълумотларни аниқлаш, тасдиқлаш, ҳуқуқ ва мажбуриятларни белгилайдиган юридик кучга эга бўлган ҳамда белгиланган талаблар асосида расмийлаштирилган ёзма ёки электрон шаклдаги ҳужжат.

Расмий ҳужжатларга қуйидагилар киради:

– давлат гербли гувоҳномалари (туғилганлик тўғрисида гувоҳнома, никоҳдан ўтганлик тўғрисида гувоҳнома, никоҳ бекор қилинганлиги тўғрисида гувоҳнома, вафот этганлик тўғрисида гувоҳнома);

– шахсини тасдиқловчи ҳужжатлар (Ўзбекистон Республикаси фуқароси паспорти, чет эл фуқароси ва фуқаролиги бўлмаган шахслар учун Ўзбекистон Республикасида яшашга рухсатнома, хорижга чиқиш паспортлари);

– ҳарбий ҳисобга олиш ҳужжатлари (чақирилувчининг қайд этилганлиги тўғрисидаги гувоҳномаси, ҳарбий билет, офицер ва захирадаги офицернинг шахсий гувоҳномаси);

– маълумот тўғрисидаги ҳужжатлар (тўлиқсиз ўрта маълумот тўғрисида шаҳодатнома, ўрта маълумот тўғрисида аттестат, ўрта махсус таълим ҳамда бошланғич, ўрта ва ўрта махсус профессионал таълим тўғрисида диплом, олий маълумот тўғрисида диплом, фан номзоди (ёки доктори) дипломи);

– ҳуқуқ берувчи ёки мажбуриятлардан озод қилувчи ҳужжатлар (меҳнат дафтарчаси, ҳайдовчилик гувоҳномаси, ногиронлик гувоҳномаси, уруш қатнашчиси гувоҳномаси, лицензия, гувоҳнома, патент ва бошқа рухсатнома ҳужжатлари, транспорт воситаси ҳужжатлари ва бошқалар);

– маъмурий ҳужжатлар (буйруқ, баённома, маълумотномалар, иш жойидан расмий хатлар ва маълумотномалар);

– суд ҳужжатлари (суд ҳукми, ажрим, қарорлари);

– нотариал тасдиқланган ҳужжатлар (васиятнома, ишончнома, нотариал шартномалар);

– иқтисодий ҳужжатлар (шартнома, ҳисобот, ҳисобварақ, юк хати, бажарилган ишлар далолатномалари ва ҳужжатлари) ва бошқалар.

Фуқаролар томонидан тузилган ҳужжат (масалан, тилхат, блокнот ёки дафтардаги маълумотлар, ёзишмалар, шартнома кабилар)ни сохталаштириш Жиноят кодексининг 209 ёки 228-модда таркибини бермайди, бунда мазкур ҳужжат бошқа жиноятни енгиллаштириш мақсадида фойдаланилган восита сифатида баҳоланиши мумкин.”

Хулоса қилиб айтганда, “расмий ҳужжат” тушунчасининг қонунчиликка киритилиши ёки белгиланиши суд-тергов органлари томонидан шу турдаги жиноятлар ва маъмурий ҳуқуқбузарликларни тўғри ва аниқ квалификация қилишда яқиндан ёрдам беради.

Шерзод Абдуқодиров,

жиноят ишлари бўйича

Бўка тумани суди раиси,

юридик фанлар доктори, доцент