ОТА БЎЛИШ ОСОН ЭМАС, ОНА БЎЛМОҚ УНДАН-ДА МУШКУЛ
…Феруз бугун ҳам мактабдан юзи қонталаш ҳолда қайтди. Аммо онаси Гулнора бунга эътибор ҳам бермади, аксинча, ўғлини уйда ёлғиз қолдириб, шошганча аллақаёққа кетди. У тун алламаҳал бўлганда қайтди.
Феруз шу куни туз тотмади. Бунинг устига танидаги оғриқдан қийналиб, дастурхондаги қотган нон бўлакларига қайрилиб ҳам қарамади. Охири ухлаб қолди.
Тун алламаҳалида кимдир эшикни бир неча бор зарб билан тақиллатди.
Тош қотиб ухлаётган бола буни эшитмади. Охир-оқибат эса, зарбанинг таъсирида эшик ўз-ўзидан тарвақайлаб очилди. Остонада икки киши: эркак ва аёлнинг бесўнақай гавдаси пайдо бўлди. Улар ухлаб ётган болага эътибор ҳам бермай ётоқхонага киришди.
…Таассуфки, ярим тунда уйига қайтган Гулнора ётоқда эри Давронни бегона аёл билан кўрди. Аммо бунга жиддий эътибор бермади, бошқа хонага кириб ухлагани ётди. Фақат эртаси кун чошгоҳга етганда, эр-хотин ва бегона аёлни ўз домига тортган тундаги мастлик тарқагач, даҳанаки жанжал бошланди. Буларнинг бари мурғак фарзанд Ферузнинг кўз ўнггида содир бўлди. Афсуски, бундай ғавғо-жанжаллар биринчи марта рўй бераётгани йўқ эди. Эр-хотин Д. Матёқубов ва Г. Қодирова (исм-шарифлар ўзгартирилган) мана бир ярим йилдирки, шундай нотинч турмуш домида яшаб келишади. Аммо улар оилани асраб қолиш, фарзандлари тақдирини ўйлашни хаёлларига ҳам келтиришмади. Фақат улар яшайдиган Урганч шаҳрининг 6-даҳаси аҳлининг сабри аллақачон тугаган. Бу оиладаги нотинчлик, ахлоққа мутлақо зид қилмишлар ҳақидаги нохуш хабарлар даставвал шу ердаги ҳуқуқ тартиботи идораси, пировардида эса, судгача етиб келди. Охир-оқибат эр ва хотинни оталик ва оналик ҳуқуқидан маҳрум қилиш масаласи кун тартибига чиқди.
Афсусланарли томони шундаки, Д. Матёқубов ва Г. Қодирова ўз фарзанди олдидаги бурч ва мажбуриятларини бажаришмагани, бунга панжа орасидан қарашгани суд жараёнида рўй-рост маълум бўлди. Уларни ота ва оналик ҳуқуқидан маҳрум этишдан бошқа чора қолмади. Бунга фарзанд – Ферузнинг ўзи ҳам рўйхушлик бермади. Унинг онаси ва отасига мутлақо лоқайд муносабатда экани суд мажлиси чоғи берилган саволлар ва унинг жавоблари асносида яққол аён бўлди. Аммо болани ота ва она тарбиясидан маҳрум қилиш ўта оғир. Бироқ мурғак болани ичкилик ва маиший бузуқликка берилган шахслар қарамоғида қолдириш унинг ҳаётини барбод этиш билан баробар.
Суд муҳокамаси асносида энидигина 10 ёшни қаршилаган Ферузни махсус тарбия масканида жойлаштиришга ҳожат қолмади. Унинг 64 ёшли бувиси Шарофат момо судда кўрсатма берар экан, қизи ва куёвига нисбатан нафратини яшира олмади. Уларни ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум этишга қарши эмаслигини билдирди, набираси Ф. Матёқубовни эса, ўз тарбиясига беришни сўради. Суд унинг талабини қаноатлантирди.
Шу ўринда яна бир марта қайд этиш зарурки, шахсни ўз фарзанди тарбиясидан маҳрум этиш ғоятда оғир, етти ўйлаб бир кесишни тақозо қилувчи масъулиятли вазифа. Бу борада қонуннинг ҳам талаби бор, унда шахсни оталик ва оналик ҳуқуқидан маҳрум этишнинг барча тартиб-тамойиллари тўлиқ ўз ифодасини топган.
Хусусан, Оила кодексининг 79-моддасига кўра, шахс ота-оналик мажбуриятларини бажаришдан бош тортса, жумладан, алимент тўловидан бўйин товласа; узрсиз сабабларга кўра, ўз боласини туғруқхона ёки бошқа даволаш муассасасидан, тарбия, аҳолини ижтимоий ҳимоялаш муассасаси ва шунга ўхшаш бошқа муассасалардан олишни рад этса; ота-оналик ҳуқуқини суиистеъмол қилса, болаларга нисбатан шафқатсиз муомалада бўлса, шунингдек, жисмоний куч ишлатса ёки салбий руҳий таъсир кўрсатса; муттасил равишда ичкиликбозлик ёки гиёҳвандликка мубтало бўлса; ўз болаларининг ҳаёти ёки соғлиғига ёхуд эри (хотини)нинг ҳаёти ёки соғлиғига қарши қасддан жиноят содир этса, ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилиниши мумкин.
Ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилиш, юқорида уқдирилганидек, суд тартибида амалга оширилади.
Олий суд Пленумининг “Болалар тарбияси билан боғлиқ низоларни ҳал қилишда судлар томонидан қонунларни қўллаш амалиёти тўғрисида”ги қарорида ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилиш охирги чора эканлиги кўрсатилган. Ота ёки онанинг айби тасдиқланган тақдирда ҳам, суд унинг хулқ-атвори хусусиятларини, шахсини ва бошқа муайян ҳолатларни эътиборга олиб, ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилиш тўғрисидаги даъвони рад этиш, васийлик ва ҳомийлик органларига бу борадаги мажбуриятларнинг бажаришини назорат қилиш вазифасини юклаш, жавобгарнинг болалар тарбиясига нисбатан муносабатини ўзгартириши бўйича огоҳлантиришга ҳақли эканлиги тушунтирилган.
Агар суд ота ёки онани бола ҳуқуқларини жиддий бузган деб топса, уларни мазкур ҳуқуқдан маҳрум қилиш тўғрисида ҳал қилув қарори қабул қилади.
Судлар ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилиш тўғрисидаги ишларни кўришда оила ва бола манфаатларини устувор ўринга қўйиши зарур. Бу турдаги ишларни жавобгарларни суд мажлисига жалб қилиш, боланинг тўлақонли оилада, ота-онаси қарамоғида тарбияланишига имконият яратиш, жавобгарнинг хулқи ва бошқа ғайриқонуний ҳаракатлари сабабли, ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилиш масаласида, ёлғиз ва қаровсиз қолган боланинг ҳуқуқини таъминлаш чораларини белгилаш, бу ишни маъсул идоралар зиммасига мажбурият сифатида юклаш орқали ҳал этиш мақсадга мувофиқдир.
Ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилинган шахслар ушбу ҳуқуқдан қайси болага нисбатан маҳрум қилинган бўлса, шу болага доир қариндошлик фактига асосланган барча ҳуқуқлар, жумладан, ундан таъминот олиш, шунингдек, болали фуқаролар учун қонунчиликда белгиланган имтиёзлар ва нафақалар олиш имониятларидан маҳрум бўладилар.
Агар ота ёки она ўзининг ножоиз хатти-ҳаракатларини бартараф этса, ўз фарзанди манфаатларига зарар етказмайдиган шароит яратса, ота-оналик ҳуқуқини тиклаш юзасидан судга мурожаат қилиш ҳуқуқи вужудга келади. Суд бундай вазиятда ишни бола манфаатларини ҳисобга олган ҳолда кўриб чиқади.
Ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум этиш, ҳали эслатилганидек, бола манфаатлари устувор бўлган ҳолларда қўлланиладиган оғир ва охирги чорадир. Шунинг учун ҳам, бу жараён қатъий ҳуқуқий меъёрларга асосланади ва ҳар бир ҳолат алоҳида тартибда одилона ва адолатли равишда кўриб чиқилади.
Хушнуд Болтаев,
Хоразм вилояти судининг
фуқаролик ишлари бўйича
судлов ҳайъати судьяси
