АДОЛАТ ТАНТАНАСИ ЯНА ИККИ НАФАР ФУҚАРОНИНГ ҚАЛБИНИ НУРАФШОН ЭТДИ
Ҳазорасплик Баркамол Худойбергановнинг кўнглини ўртаётган пушаймонликнинг адоғи йўқ эди. Ич-ичидан куйинади, ўзини-ўзи койишдан тинмайди. У сўнгги бир ярим йилдан кўпроқ вақт мобайнида, чиндан ҳам, ана шундай оғир ҳиссиётлар гирдобида яшади. Буниси камлик қилгандай, хорижий корхона билан қонуний асосларда тузилган меҳнат шартномаси асосида ҳалол ишлаб, оиласи юкини енгиллатиш ва шу аснода уй-жойли бўлишга қаратилган нияти ҳам ора йўлда қолди.
Ниҳоят, 2024 йилнинг 8 июль куни ўзини қийнаб келаётган бу изтироблардан халос бўлди. Аниқроғи, шу куни Хоразм вилоят судининг жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати кассация босқич суди адолатни тиклади. 2022 йилда видео тасвирчилик фаолияти билан шуғулланувчи Б. Худойбергановнинг ҳаётида рўй берган кўнгилсизлик шу тариқа барҳам топди.
Ўша куни Б. Худойберганов Ҳазорасп тумани марказидаги “Нур” тўйхонасига анча барвақт келди. Ўзига қарашли тасвирга олувчи воситалар, шунингдек, видеокамера билан жиҳозланган ўзи учувчи ускунани созлаганча тўй маросимини суратга олишга киришди. Аммо унинг бу иши узоққа чўзилмади. Тўй ҳали тугамасдан назоратчилар унга учувчисиз бошқариладиган ускуналардан фойдаланиш амалдаги қонунларга биноан ман этилганлигини тушунтиришди. Пировардида эса, аниқланган ҳолат юзасидан далолатнома тузилди ва иш терговга оширилди. Б. Худойберганов Жиноят кодексининг 244-4-моддаси 1-қисми бўйича ўзига қўйилган айбни рад этмади. Хитой давлатида ишлаб чиқарилган бир дона “Dji RC231” русумли учувчисиз бошқариладиган аппарат ва унинг бутловчи қисмини 2016 йилнинг сентябрь ойидан 2022 йил 7 ноябрь кунигача қонунга зид равишда сақлаб келганини очиқ тан олди. Албатта, суд ва тергов жараёнида ушбу иқрорлик эътиборга олинди. Б. Худойбергановга нисбатан Жиноят кодексининг енгилроқ жазо тайинлашни назарда тутувчи 57-моддасини қўллаш мақсадга мувофиқ, деб топилди. Судланувчига 2 йил муддатга озодликни чеклаш жазоси тайинланди.
Таъкидлаш керакки, мамлакатимиз қонунчилиги изчиллик билан такомиллаштирилиб борилмоқда. Жазо чоралари мутассил равишда енгиллаштирилмоқда. Бу Б. Худойберганов суд томонидан тайинланган жазони ўтаётган пайтда ҳам намоён бўлди. 2024 йил 15 мартда қабул қилинган “Айрим тоифадаги жиноий қилмишлар учун жавобгарлик либераллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексига ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги қонунга асосан Жиноят кодексининг Б. Худойбергановга нисбатан қўлланилган 244-4-моддасидаги жиноий жазо чораси бекор қилинди. Маҳкумнинг ҳаракати жиноий қилмишдан холи эканлиги эътироф этилди.
Жазоланган шахсни оқлаш учун ана шу эътирофнинг ўзи кифоя. Бунга прокуратура органи эътибор қаратди. Мазкур орган тарафидан кассация тартибида судга йўлланган протестда маҳкумнинг ҳаракатида жиноят таркиби йўқ эканлиги қайд этилди. Шу муносабат билан Б. Худойбергановга нисбатан 2 йил муддатга озодликни чеклаш юзасидан жиноят ишлари бўйича Ҳазорасп туман суди томонидан 2023 йил 24 январда чиқарилган ҳукмни бекор қилиш ва уни Жиноят-процессуал кодексининг шахсни реаблитация қилишга доир 83-моддаси 2-бандига асосан оқлаш сўралди. Айни шу мазмундаги талаб маҳкум тарафидан кассация тартибида судга йўлланган шикоятда ҳам ўз ифодасини топди.
Хоразм вилоят судининг жиноят ишлари бўйича кассация ҳайъати ана шу талаблар асосида Жиноят кодексининг 244-4-моддасига киритилган ўзгартишнинг мазмун-моҳиятини алоҳида ўрганди. Мазкур ўзгартишга мувофиқ жиноий жавобгарлик ҳолати маъмурий таъсир чораси қўлланилганидан сўнг келиб чиқади. Унга мувофиқ, шахснинг учувчисиз бошқариладиган аппаратдан фойдаланишга қаратилган ҳаракатини маъмурий қоидабузарлик сифатида баҳолаш керак. Бироқ қонунда уни қўллашнинг бошқа чоралари ҳам назарда тутилган. Яъни Жиноят кодексининг 13-моддаси 2-қисмига кўра, қилмишнинг жиноийлигини бекор қиладиган, жазони енгиллаштирадиган ёки шахснинг аҳволини бошқача тарзда яхшилайдиган қонун орқага қайтиш кучига эга. Бинобарин, юқорида қайд этилган қонун кучга киргунга қадар тегишли жиноий қилмиш содир этган шахсларга, шу жумладан, жазони ўтаётган ёки ўтаб бўлган шахсларга нисбатан, агар улар ҳали судланган ҳисоблансалар, кодекснинг юқоридаги талаби татбиқ этилади. Қонунда, шунингдек, маъмурий жазони қўллаш муддатлари ҳам қайд этилган. Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 36-моддасида белгиланишича, маъмурий жазо қўллашнинг бир йиллик муддати ўтган тақдирда, шахсни ушбу турдаги ҳуқуқбузарлик бўйича жавобгарликка тортиш масаласи муҳокама қилинмаслиги мумкин.
Суд кодекснинг ушбу талаби асосида Б. Худойбергановни маъмурий жавобгарлика тортиш масаласини муҳокама қилмасликни лозим топди.
Жиноят-процессуал кодексининг 492-моддаси ҳам инсоний бағрикенглик намунасидир. Унга кўра, “Қилмишнинг жиноийлигини бекор қиладиган қонун кучга кирса, суд ҳукмга зарур ўзгартиришлар киритади ёки уни бекор қилиб, иш юритишни тугатади”. Кассация ҳайъати суди ушбу қоидага асосан, жиноят ишлари бўйича Ҳазорасп туман судининг 2023 йил 24 январда Б. Худойбергановга нисбатан чиқарган ҳукмини бекор қилди. Шу юзадан олиб борилган жиноят иши тугатилди. Кассация протести ва судланган шахснинг шикояти қаноатлантирилди. Бу юртимизда қарор топган адолат ва қонунийликнинг ҳақиқий намунаси бўлди.
Айни шу кунларда инсоний бағрикенгликнинг бундай намунасидан баҳраманд бўлганларнинг сони яна бир кишига ортди. 1975 йили Гурлан туманида туғилган ва вилоят солиқ бошқарамасида масъул лавозимда фаолият юритган Тўрабек Гулмоновни 6 йил муддатга озодликдан маҳрум қилиш тўғрисида 2016 йил 21 декабрда дастлабки босқич суди томонидан чиқарилган ҳукм, ушбу жазони қисқартириш юзасидан кассация босқичи судининг ажрими ҳамда жазони ўз кучида қолдириш ҳақида 2021 йил 16 июнда Олий суд жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъатининг ажрими Олий суднинг жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати кассация инстанциясининг 2023 йил 17 сентябрдаги ажримига мувофиқ бекор қилинди. Иш дастлабки босқич судида аппеляция тартибида кўриб чиқиш учун Хоразм вилоят судига юборилди.
Ишнинг ҳақиқий ҳолати ана шу жараёнда ойдинлашди. Масаланинг моҳияти ва жиноят иши тафсилотлари тубдан ўзгарди. Судга янгидан ва асосли факт ҳамда далиллар асосида тақдим қилинган ҳужжатлар Жиноят кодексининг фирибгарлик, қасддан банкротликка олиб келиш, солиқдан бўйин товлаш, савдо ёки хизмат кўрсатиш қоидаларини бузиш, фаолият билан лицензиясиз шуғулланиш, ҳокимият ёки мансаб ваколатини суиистеъмол қилишга тааллуқли 168, 28-181-1, 184, 189, 190, 205-моддалари тегишли қисм ҳамда бандлари бўйича 8 йил муқаддам Т. Гулмоновга тақалган айблар асоссиз эканлигини кўрсатди.
Судларда муҳокама этилган ҳолатларга қараганда, Т. Гулмонов солиқ идорасидаги масъул лавозимидан ғаразли мақсадларда фойдаланган.
Хусусан, давлат идорасидаги иш фаолияти давомида яқин қариндошларига тегишли бўлган турли хусусий фирмалар ва жамиятларга раҳнамолик қилиб, ўзининг маслаҳат ва йўл-йўриқлари билан уларга яқиндан ёрдам кўрсатган. Солиқ ва бошқа мажбурий тўловларни ҳужжатлар ҳамда ҳисоботларда акс эттирмаслик йўлларини ўргатган. Шу тариқа тўловдан бўйин товлаш орқали кўпроқ даромад олиш, ноқонуний бойлик орттиришга кўмаклашган. Шу аснода 15 дан кўп ҳолатда жиноий қилмишларни содир этган.
Апелляция босқичи суди дастлабки суд ва тергов жараёнида маҳкумга нисбатан қўйилган ушбу айбларни ҳар томонлама ва ишончли манбаларга таянган ҳолда текширди. Факт ва далилларнинг мақбуллиги юзасидан Олий суд Пленумининг 2018 йил 24 августдаги 24-сонли қарори талабларига таянди. Жиноят ишини дастлабки босқич судида кўриш пайтида йўл қўйилган жиддий хато ва камчиликлар ана шу жараёнда аниқланди. Т. Гулмоновга оид суд ҳукми объектив далиллар билан асослантирилмагани, айбланувчининг важлари, эътирозлари қўшимча маълумотларни тўплаш орқали тўлиқ текширилмагани, судланганлар ҳамда гувоҳларнинг кўрсатмаларига етарлича эътибор берилмагани, жиноят содир қилинганлигини тасдиқловчи инкор қилиб бўлмайдиган, ишонарли ва асосли далиллар тўпланмагани, қўйилган айблар қоидага мувофиқ зарурий аудио ёки видеоёзувлар, телефон ёки бошқа мосламалар орқали амалга оширилган сўзлашувлар, айбланувчининг қилмишини фош этувчи маълумотлар билан исботланмагани, судлов ва тергов тадбирлари тахмин ва фаразларга асосланган ҳолда олиб борилгани, Жиноят-процессуал кодексида белгиланган ва барча тергов органлари учун ягона ҳамда мажбурий саналган ҳақиқатни аниқлашга етарлича эътибор берилмагани, айбсизлик презумпцияси талаблари бузилгани маълум бўлди. Бундан ташқари апелляция судида кўпгина гувоҳ ва жабрланувчилар ўшанда ўзларига нисбатан босим ўтказилгани, ҳатто ёлғон тарзда гувоҳлик беришга мажбурлашганини таъкидлашди.
Жумладан, қурилиш ашёларини ишлаб чиқариш билан шуғулланувчи тадбиркор Д. Эрниёзовнинг гувоҳлик беришича, Т. Гулмонов ўзи харид қилган 600 минг сўмлик маҳсулотни, жиноят иши ҳужжатларида қайд қилинганидек, текинга олиб кетмаган. Маҳсулот учун сўралган пулни тўлаган. Бошқа бир гувоҳ, Гурлан туман солиқ идорасида бўлим бошлиғи вазифасида ишловчи А. Машариповнинг айтишича, Т. Гулмоновга нисбатан ўз қариндошига қарашли хусусий фирманинг 587,1 миллион сўм ҳажмидаги солиқ қарзи–молиявий жаримани яширишга кўмаклашганлик бўйича қўйилган айб ҳақиқатга мос келмайди. Маълум бўлишича, А. Машарипов раҳбариятнинг топшириғи бўйича ана шу фирмада ўтказилган ҳужжатли текшириш тадбирида шахсан қатнашган. Аммо унда юқори лавозимда ишловчи Т. Гулмоновнинг аралашувига гувоҳ бўлмаган.
Апелляция суди бошқа барча гувоҳлар: И. Ҳайитбоев, Ш. Ҳайитматов, М. Мадраҳимов, Ф. Ўринов, И. Тангриберганов, М. Юсупов, Ғ. Эшчонов, Қ. Янгибоев, К. Бобожонов, Х. Пирматовларнинг айни шу мазмундаги баёнотларини ҳам тинглади. Т. Гулмоновнинг айбсиз экани шу аснода равшан тортди.
Суд Жиноят кодексининг юқорида зикр этилган моддалари бўйича юклатилган барча айбларни Т. Гулмоновнинг зиммасидан соқит қилди.
Маҳкум тўла оқланди. Айни пайтда реаблитацияга доир ҳуқуқлари ҳам тикланди. Шу важдан ўзига етказилган мулкий, маънавий ва бошқа зарарларни қоплаш юзасидан фуқаролик ишлари бўйича судга мурожаат қилиш ҳуқуқи тушунтирилди.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш жоизки, мамлакатимиз суд-ҳуқуқ тизимида кечаётган кенг кўламли ислоҳотлар инсон қадрини улуғлаш, адолатни юзага чиқаришга қаратилган. Судларда ноҳақ айбланган шахсларнинг оқланаётгани ана шу ислоҳотларнинг ёрқин ифодасидир.
Шуҳрат Раззоқов,
Хоразм вилояти судининг
жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати судьяси,Абдулла Собиров
