МИЛЛИЙ ҚОНУНЧИЛИГИМИЗДА БОЛА ҲУҚУҚЛАРИ ТАКОМИЛЛАШТИРИЛМОҚДА
Халқимиз – болажон халқ. Биз учун фарзанд — оила қувончи, Ватан таянчидир. Юртимизда оила доимо жамият ва давлат муҳофазасида бўлиб келган. Буни кўп йиллик тарихимиз ҳам тасдиқлайди. Шу маънода бугунги кунда мамлакатимизда бола ҳуқуқларини ҳимоя қилиш масаласи давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бирига айлангани бежиз эмас.
Фуқаролик ҳуқуқи соҳасида бола ҳуқуқларини таъминлаш учун кенг қамровли қонунчилик базаси яратилган. Ушбу қонунчилик нафақат болаларнинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатлайди, балки уларнинг жамиятда тўлақонли иштирок этишлари учун зарур шарт-шароитларни яратиб беради.
Бу ҳақда фикр юритганда, даставвал янги таҳрирдаги Конституциямизга тўхталиб ўтиш зарур. Хусусан, Асосий Қонунимизнинг 14-моддасига кўра, давлат ўз фаолиятини инсон фаровонлигини ва жамиятнинг барқарор ривожланишини таъминлаш мақсадида қонунийлик, ижтимоий адолат ва бирдамлик принциплари асосида амалга оширади.
Шунингдек, Бош Қомусимизнинг 44-моддаси талабларига асосан, болалар меҳнатининг боланинг соғлиғига, хавфсизлигига, ахлоқига, ақлий ва жисмоний ривожланишига хавф солувчи, шу жумладан, унинг таълим олишига тўсқинлик қилувчи ҳар қандай шакллари тақиқланади.
Конституциямизнинг 14-боби эса, тўлалигича оила, болалар ва ёшлар ҳуқуқларига бағишланган. Ушбу бобда вояга етмаган болаларнинг ҳуқуқлари билан боғлиқ бир қатор нормалар қайд этилган. Хусусан, ота-оналар ва уларнинг ўрнини босувчи шахслар ўз фарзандларини вояга етгунига қадар боқиши, уларнинг тарбияси, таълим олиши, соғлом, тўлақонли ва ҳар томонлама камол топиши хусусида ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар.
Давлат ва жамият етим болаларни ҳамда ота-онасининг васийлигидан маҳрум бўлган болаларни боқишни, тарбиялашни, уларнинг таълим олишини, соғлом, тўлақонли ва ҳар томонлама камол топишини таъминлайди, шу мақсадда хайрия фаолиятини рағбатлантиради.
Фарзандлар ота-онасининг насл-насаби ва фуқаролик ҳолатидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар.
Боланинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини таъминлаш ҳамда ҳимоя қилиш, унинг жисмоний, ақлий ва маданий жиҳатдан тўлақонли ривожланиши учун энг яхши шарт-шароитларни яратиш давлатнинг мажбуриятидир.
Оталик, оналик, ва болалик давлат томонидан муҳофаза қилинади.
Давлат ва жамият болаларда ҳамда ёшларда миллий ва умуминсоний қадриятларга содиқликни, мамлакатидан ҳамда халқнинг бой маданий меросидан фахрланишни, ватанпарварлик ва Ватанга бўлган меҳр-муҳаббат туйғуларини шакллантириш тўғрисида ғамхўрлик қилади.
Бола ҳуқуқлари Конституциямиз билан бир қаторда амалдаги “Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”ги қонун, Оила кодекси, “Таълим тўғрисида”ги қонун ва бошқа бир қатор норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда ҳам мужассам этилган бўлиб, бола ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асосларини белгилаб беради. Бу қонунлар болаларнинг яшаш, соғлом ривожланиш, таълим олиш, ижтимоий ҳимояга бўлган ҳуқуқларини кафолатлайди.
Бугунги кунда дунёда бола ҳуқуқларини чеклаш, болалар меҳнатидан фойдаланиш, уларни эксплуатация қилиш, уларга нисбатан шафқатсиз муносабатда бўлиш, зўравонлик ва бошқа салбий ҳолатлар учраб турибди.
Бундай салбий омилларнинг олдини олиш мақсадида мамлакатимизда бир қатор нормалар ишлаб чиқилган. Шу негизда ҳар бир бола шахсий дахлсизлик ҳуқуқига эгалиги, қонун болаларни жисмоний ва руҳий зўравонликдан, шафқатсиз муносабат ва эксплуатациядан ҳимоя қилиши, бу ҳуқуқларнинг амалга оширилишини таъминлаш учун давлат томонидан махсус дастурлар ишлаб чиқилганлиги ва амалга ошириб келинаётганлиги эътиборга сазовордир.
Шунингдек, бола ҳуқуқлари бузилишининг олдини олиш ва бундай ҳолатларга тезкор муносабат билдириш механизмлари ҳам яратилган.
Аниқроқ айтганда, юртимизда бола ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун кўп поғонали тизим мавжуд бўлиб, у давлат органлари, жамоат ташкилотлари ва халқаро ташкилотларнинг ҳамкорлигига асосланган. Бунда асосий механизм ўз ичига суд органлари, бола ҳуқуқлари бўйича вакил (Болалар омбудсмани) институти, васийлик ва ҳомийлик органлари, вояга етмаганлар ишлари бўйича комиссиялар, ички ишлар органларининг вояга етмаганлар билан ишлаш бўлинмалари ва бола ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича нодавлат-нотижорат ташкилотларини қамраб олган.
Ушбу органлар ва ташкилотлар бола ҳуқуқлари бузилишининг олдини олиш, бундай ҳолатларни аниқлаш ва бартараф этиш, шунингдек, болаларнинг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш бўйича фаолият олиб боради. Бу тузилмалар ўртасида мунтазам равишда маълумотлар алмашинуви ва мустаҳкам ҳамкорлик алоқалари йўлга қўйилган.
Болалар учун ижтимоий ҳимоя дастурлари, Меҳрибонлик уйлари ва оилавий болалар уйлари, инклюзив таълим дастурлари, шунингдек, болалар ҳуқуқи соҳасида халқаро ҳамкорлик ҳам кенг йўлга қўйилган.
Шу ўринда фуқаролик соҳасига ҳам эътибор қаратадиган бўлсак, Оила кодексида бола манфаатлари устуворлиги, ота-онанинг бола олдидаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари, Фуқаролик кодексида эса, боланинг муомала лаёқати, мулкий ва номулкий ҳуқуқлари мустаҳкамлаб қўйилган.
Фуқаролик кодекси болаларнинг мулкий ва номулкий ҳуқуқларини тартибга солувчи муҳим ҳужжатдир. Кодексда болаларнинг муомала лаёқати, мулкий ҳуқуқлари, шахсий номулкий ҳуқуқлари каби масалалар батафсил ёритилган.
Шунингдек, кодексда болаларнинг ёшига қараб, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари аниқ белгилаб берилган. Бу эса, уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва манфаатларини таъминлаш учун муҳим аҳамиятга эга.
Хусусан, буни болаларнинг қонун асосида ва васият бўйича мерос олиш ҳуқуқига эгалиги, ота-оналаридан моддий таъминот олиш, мулкка эгалик қилиш, яъни ўз номларига расмийлаштирилган мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи, номулкий ҳуқуқ эса, исм-фамилияга эга бўлиш, фикр билдириш, шахсий ҳаёт дахлсизлиги, шаън, қадр-қимматни ҳимоя қилиш ва бошқа бир қатор ҳуқуқларга эга экани мисолида кўриш мумкин.
Ўзбекистон қонунчилиги болаларнинг шахсий номулкий ҳуқуқларини ҳам кенг кўламда ҳимоя қилади. Бу ҳуқуқлар болаларнинг шахс сифатида шаклланиши ва жамиятда ўз ўрнини топиши учун муҳим аҳамиятга эга.
Чунончи, исм-фамилияга эга бўлиш, фикр билдириш, шахсий ҳаёт дахлсизлиги, шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш каби ҳуқуқлар болаларнинг асосий ҳуқуқлари ҳисобланади. Бу ҳуқуқлар турли қонун ҳужжатларида, жумладан, Конституция, Фуқаролик кодекси, Оила кодекси ва “Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”ги қонунда мустаҳкамланган.
Албатта, бола ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг асосий механизмларидан бири – суд ҳимоясидир. Яъни болалар ўз ҳуқуқларини суд орқали ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга. Бу жараёнда уларнинг манфаатларини ота-оналари, васийлари ёки ҳомийлари ифодалайди, шунингдек, қонунда белгиланган ҳолларда прокуратура органлари ҳам иштирок этади.
Бугунги кунда илғор хорижий тажриба асосида фуқаролик ишлари бўйича туманлараро судларида оилавий низоларни кўришга ихтисослашган судьялар корпуси шакллантирилмоқда. Бунинг натижасида бир қатор судларда “Оила судьялари” фаолият олиб бораётгани эътиборга лойиқ воқелик, албатта.
Гап шундаки, “Оила судьялари” корпусини шакллантиришдан кўзланган асосий мақсад — мамлакатимизда оилаларни асраш ва мустаҳкамлашдир. Бу ҳам, ўз навбатида, бола ҳуқуқларини кафолатли таъминлашга хизмат қилади.
Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимизда бола ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасида халқаро ташкилотлар билан самарали ҳамкорлик йўлга қўйилган. Хусусан, ЮНИСЕФ билан – болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича лойиҳалар, Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти билан – болалар саломатлигини яхшилаш дастурлари, Халқаро меҳнат ташкилоти билан – болалар меҳнатига қарши курашиш бўйича ҳамкорлик, Европа Иттифоқи билан – таълим соҳасидаги ҳамкорлик дастурларини амалга ошираётгани натижасида Ўзбекистон илғор халқаро тажрибани миллий шароитларга мослаштирган ҳолда қўллаётганлиги муҳим самаралар бермоқда.
Бобур ИСЛАМОВ,
Тошкент шаҳар суди раиси ўринбосари –
фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъати раиси
