ИШ ВАҚТИ МЕҲНАТ МУНОСАБАТЛАРИДА МУҲИМ АҲАМИЯТГА ЭГА
Маълумки, ҳар биримиз кундалик ҳаётимизда меҳнат ҳуқуқи тушунчасига кўп дуч келамиз. Бу бежиз эмас, албатта. Чунки жисмоний ва юридик шахслар ўз фаолиятини меҳнат қонунчилиги асосида олиб боради.
Айтиш керакки, меҳнат ҳуқуқида “иш вақти” тушунчаси муҳим ўрин тутади.
Негаки, ходимнинг ишга ўз вақтида келиб-кетиши, тушликка чиқиб-қайтиши, дам олиш ёки байрам кунлари ишга жалб этилиши меҳнат муносабатларида алоҳида аҳамиятга эга.
Бинобарин, Меҳнат кодексининг “Иш вақти” дея номланган 13-боби 181-200-моддаларни ўз ичига қамраб олган. Кодекснинг 181-моддасига биноан, ходим ички меҳнат тартиб-қоидаларига, сменаларга бўлиниб ишлаш (иш) жадвалларига, бошқа ички ҳужжатларга ёки меҳнат шартномаси шартларига мувофиқ, меҳнат мажбуриятларини қайси вақт мобайнида бажариши керак бўлса, ўша вақт — унинг иш вақти ҳисобланади.
Иш вақтига ходим меҳнат мажбуриятларини ҳақиқатда бажарган муддат, ходимнинг айбисиз бекор туриб қолинган вақт, технология ҳамда ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этиш билан боғлиқ бўлган танаффуслар, болани овқатлантириш учун танаффуслар, шунингдек, асосий ва тайёргарлик-якуний ишларни бажариш вақти (кийим, материаллар, асбоб-ускуналар олиш, техника, ҳужжатлар билан танишиш, иш ўрнини тайёрлаш ва тозалаш, тайёр маҳсулотни топшириш ва бошқалар) киради.
Шу ўринда иш вақтининг нормал давомийлиги, қисқартирилган давомийлиги ва тўлиқсиз иш вақти каби турларига ҳам тўхталиб ўтиш жоиз. Чунончи, ходим учун иш вақтининг нормал давомийлиги шуки, беш кунлик ёки олти кунлик иш ҳафтасига қирқ соатдан ортиқ бўлиши мумкин эмас. Айрим тоифадаги ходимлар учун уларнинг ёши, соғлиғининг ҳолати, меҳнат шартлари, меҳнат вазифаларининг ўзига хос хусусиятлари ва бошқа ҳолатлар ҳисобга олинган ҳолда, қонунчиликка ҳамда меҳнат ҳақидаги бошқа ҳуқуқий ҳужжатларга, шунингдек, меҳнат шартномаси шартларига мувофиқ, меҳнатга тўланадиган ҳақни камайтирмасдан иш вақтининг қисқартирилган давомийлиги белгиланади.
Иш вақтининг қисқартирилган давомийлиги — бу ўн саккиз ёшга тўлмаган, I ва II гуруҳ ногиронлиги бўлган, ноқулай меҳнат шароитларидаги ишларда банд бўлган, иши юқори даражадаги руҳий, ақлий, асабий зўриқиш билан боғлиқ бўлган тиббиёт ходимларига, педагогларга ва бошқа тоифадаги ходимларга ҳамда уч ёшгача бўлган боланинг бюджетдан молиялаштириладиган ташкилотларда ишлайдиган ота-онасидан бирига (васийсига) мажбурий тартибда белгиланади.
Сўнгги пайтларда кўпгина 11-синф битирувчилари ёки техникум ҳамда касб-ҳунар таълими ташкилотларининг ўқувчилари дарсдан бўш вақтларида ишлаб, ота-оналарига ёрдам беришмоқда. Бундай вазиятда белгиланган иш вақтининг давомийлиги ўн бешдан ўн олти ёшгача бўлган шахслар учун — ҳафтасига йигирма тўрт соатдан, ўн олтидан ўн саккиз ёшгача бўлган ходимлар учун эса, ҳафтасига ўттиз олти соатдан ошмайдиган тартибда белгиланади. Ўқув йили давомида ўқишдан бўш вақтида ишлаётган ўқувчиларнинг иш вақти давомийлиги ёшига қараб, 24 ёхуд 36 соатнинг ярмидан ошиши мумкин эмас. Бу — ҳафтасига 12 ёки 18 соатни ташкил этади.
Меҳнат кодексининг 185-моддасида қайд этилишича, ҳар кунги ишнинг (сменанинг) давомийлиги ўзига нисбатан иш вақтининг нормал давомийлиги белгиланган ходимлар учун олти кунлик иш ҳафтасида — етти соатдан, беш кунлик иш ҳафтасида эса, саккиз соатдан ошмаслиги шарт.
Маълумки, ишланмайдиган байрам кунлари арафасида ҳар кунлик ишнинг (сменанинг) давомийлиги барча ходимлар учун камида бир соатга қисқартирилади. Байрамдан олдинги куни ишнинг (сменанинг) давомийлигини қисқартириш имкони бўлмаган узлуксиз ишлайдиган ташкилотларда ва айрим турдаги ишларда ортиқча ишлаганлик ходимга қўшимча дам олиш вақти бериш ёки ходимнинг розилиги билан иш вақтидан ташқари иш учун белгиланган нормалар бўйича ҳақ тўлаш орқали компенсация қилинади.
Биз истиқомат қилаётган минтақада соат 22:00 дан то соат 6:00 гача бўлган 8 соатлик муддат — тунги вақт ҳисобланади. Тунги вақтда ишлаганлик учун камида бир ярим баравар миқдорида иш ҳақи тўланади.
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг “вақтбай” тизимида — тунги вақтдаги ишнинг ҳар бир соати учун 1,5 ёки ундан ортиқ коэффициентни қўллаган ҳолда, “ишбай” тизимида эса, тегишли разрядга (малакага) эга бўлган “вақтбай” тизимида ишловчининг соатлик тариф ставкасининг (маошининг) эллик фоизи ёки ундан ортиқ миқдорида “ишбай” иш ҳақи ва қўшимча тўлов тўлиқ тўланади. Тунги вақтдаги иш учун оширилган миқдорда ҳақ тўлаш тариф ставкаларига (маошларга) киритилмайди. Тунги вақтдаги, шунингдек, кўп сменали режимдаги иш учун иш ҳақига доир қўшимча тўловнинг аниқ миқдори жамоа шартномасида, иш берувчи томонидан касаба уюшмаси қўмитаси билан келишувга кўра, қабул қилинадиган ички ҳужжатларда ёхуд меҳнат шартномасида белгиланади.
Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, ана шу тартиб-таомилларга тўла-тўкис амал қилинган жамоада низоли вазиятлар юзага келмаслигини амалдаги қонунчилигимиз кафолатлайди. Демак, ҳар ким — иш берувчи ва ходим ўз мажбуриятлари ва ҳақ-ҳуқуқларини яхши билиши — ҳуқуқий жамият талаби саналади. Бунга тўла амал қилганлар асло ютқизмайди.
Бузрукхон АБРОРОВ,
Фарғона вилояти суди судьяси
