ЮТУҚ ВА ҲАМКОРЛИК ГАРОВИ ЁХУД ШАРТНОМАВИЙ МУНОСАБАТЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
Маълумки, ҳар бир тадбиркор ўз фаолиятини амалга ошириш жараёнида бошқа тадбиркорлик фаолияти субъектлари билан фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга киришиб, муайян ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлади. Табиийки, ушбу ҳуқуқ ва мажбуриятлар ўз вақтида виждонан адо этилса, бундан икки томон ҳам бирдек манфаатдор бўлади.
Афсуски, ҳаётда баъзан ижро этувчи томонидан шартнома мажбуриятлари талаб даражада бажарилмай қолган ҳолатлар ҳам учраб туради. Бунинг натижасида тарафларнинг ўзаро муносабатларига путур етади, ишонч йўқолади ва низо пайдо бўлади.
Ўрни келганда шуни айтиш керакки, Иқтисодий процессуал кодекс талабига кўра, тадбиркорлик фаолияти субъектлари ўртасида фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низолар иқтисодий судлар томонидан кўриб чиқилади.
Шу ўринда бевосита ҳаётий мисолларга эътибор қаратсак, «Ҳ. М.» масъулияти чекланган жамияти судга даъво аризаси билан мурожаат қилиб, «Х. С.» масъулияти чекланган жамиятидан 36 000 000 сўм асосий қарз, 9 432 000 сўм пеня ундириб беришни сўраган.
Ишдаги ҳужжатлардан кўринишича, тарафлар ўртасида маҳсулот етказиб бериш тўғрисида 2023 йил 15 май куни 149 968 000 сўмлик 09/01-сонли шартнома имзоланган.
Даъвогар томонидан шартномавий мажбуриятларни бажариш мақсадида 2023 йил 23 октябрда 23/10-сонли ҳисоб-фактурага асосан, жами 36 000 115 сўмлик маҳсулот етказиб берилган, аммо жавобгар ушбу маҳсулотлар ҳақини тўламаган.
Ваҳоланки, шартноманинг 2.1-бандига кўра, “маҳсулот етказиб берувчи” маҳсулотларни “сотиб олувчи”га етказиб бериш, 3.2-бандига кўра, “сотиб олувчи” маҳсулот ҳақини ўз вақтида тўлаш мажбуриятини олган.
Бунинг устига даъвогарнинг қарзни тўлаб бериш юзасидан талаблари жавобгар томонидан эътиборсиз қолдирилган. Натижада даъвогар даъво аризаси билан судга мурожаат қилган.
Судда даъвогарнинг даъво аризаси тўлиқ қаноатлантирилди.
Жавобгар шартномавий мажбуриятини ўз вақтида бажармагани натижасида даъвогар фойдасига асосий қарздан ташқари пеня ҳамда ишни судда кўриш билан боғлиқ харажатлар ҳам ундириладиган бўлди.
Ачинарли жиҳати шундаки, тарафлар ўртасидаги доимий ҳамкорликка путур етди, ўзаро ишонч йўқолди. Зеро, Фуқаролик кодексининг 9-моддасида фуқаролик ҳуқуқларини амалга ошириш бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги, фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар иштирокчиларининг ҳалол, оқилона ва адолат билан ҳаракат қилиши, фуқаролар ва юридик шахслар ўз ҳуқуқларини амалга оширишда жамиятнинг маънавий тамойиллари ва ахлоқий нормаларини ҳурмат қилишлари, тадбиркорлар эса иш одоби қоидаларига ҳам қатъий риоя этишлари зарурлиги алоҳида қайд этилган.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш лозимки, қонун талаблари асосида тузилган шартнома бўйича олинган мажбурият тўла-тўкис бажарилиши лозим. Мажбуриятнинг ўз вақтида, тўлиқ ва сифатли равишда адо этилиши ўзаро ишончни мустаҳкамлаш билан бирга, томонларнинг фаолияти янада жадал ривожланиши ва тобора кенгайишида муҳим омил бўлади.
Шерзод Ғофуров,
Зарафшон туманлараро
иқтисодий суди раиси
