ХУСУСИЙЛАШТИРИЛГАН УЙ-ЖОЙ МАҚОМИ: МУАММО ВА ЕЧИМ
Мамлакатимиз мустақилликка эришгач, хусусий мулкнинг бир қатор шакли ва турлари юзага келди. Хусусан, давлат уй-жой фондини хусусийлаштириш институти амалиётга жорий этилди, давлат мол-мулкини хусусийлаштириш асосида фуқароларнинг мулк ҳуқуқини қўлга киритиш асослари белгиланди.
Шу ўринда айтиш керакки, давлат уй-жой фондини хусусийлаштириш борасидаги ҳуқуқий муносабатлар Уй-жой кодекси, “Давлат уй-жой фондини хусусийлаштириш ҳақида”ги қонун ва бошқа меъёрий-ҳуқуқий хужжатлар билан тартибга солиб келинмоқда.
Жумладан, Уй-жой кодексининг 32-моддасида хусусийлаштирилган квартира ёки уй мулкдорининг вояга етган оила аъзолари ва уй-жойнинг хусусийлаштирилишига розилик берган шахслар ҳам уларнинг умумий мулки бўлмиш хусусийлаштирилган квартира ёки уйга нисбатан қонунда белгиланган тартибда тенг ҳуқуқларга эга бўлиши ҳамда тенг мажбуриятларни бажариши белгиланган.
Бундан ташқари хусусийлаштирилган квартирани ёки уйни сотиш, айирбошлаш, ҳадя қилиш ёки ижарага бериш квартира ёки уй мулкдорининг вояга етган оила аъзолари ва квартирани ёки уйни хусусийлаштириш учун розилик берган шахсларнинг розилиги билан амалга оширилади. Уй-жойни хусусийлаштиришга розилик берган шахснинг турар жойдан фойдаланиш ҳуқуқи унинг вафотидан кейин очиладиган мерос таркибига кирмайди. Хусусийлаштирилган уй-жой мулкдорининг вояга етмаган оила аъзолари манфаатларини уларнинг ота-онаси, улар бўлмаган тақдирда васийлик ва ҳомийлик органлари ҳимоя қилади.
Хусусийлаштирилган квартира ёки уйда турар жой мулкдорлари бирга яшай олмаса, суднинг қарорига биноан мулкдорлардан бири кўчирилиб, бошқасининг зиммасига квартира ёки уйнинг тегишли қисми учун кўчирилган мулкдорга суд ишни кўриб чиққан кундаги бозор баҳосида пулини тўлаш ёки унинг умумий мулкдаги улушига мос келадиган бошқа турар жойни сотиб олиб бериш мажбурияти юкланиши мумкин.
“Давлат уй-жой фондини хусусийлаштириш тўғрисида”ги қонуннинг 13-моддасига мувофиқ, давлат уй-жой фонди таркибидаги уйларда ижара шартномаси асосида турар жойни эгаллаб турган фуқаролар биргаликда яшаб турган барча балоғат ёшидаги оила аъзолари ва турар жой майдонида ҳақи бўлган бошқа шахсларнинг розилиги билан шу турар жойни ушбу қонунда кўзда тутилган шартларда ўз мулки қилиб, шу жумладан, биргаликда ёки улушбай асосида эгалик қилиш учун сотиб олишга ҳақлидир.
Хусусийлаштирилган турар жой эгасининг оила аъзолари ҳамда турар жой майдонига ҳақли бўлиб, уни хусусийлаштиришга розилик берган шахслар шу турар жой майдонидан фойдаланиш ҳуқуқини сақлаб қолади.
Хусусийлаштирилган уй-жойни сотиш ёки ижарага бериш уларнинг розилиги билан амалга оширилади.
Юқорида баён этилганлардан кўринадики, турар жойни хусусийлаштиришда розилик берган шахслар ва уй ижарачисининг вояга етмаган оила аъзолари шу мулкка нисбатан умумий мулк иштирокчиси бўлиб қолади. Бироқ бу ҳолат қонунда тўғридан-тўғри белгилаб қўйилмаган. Бошқача айтганда, хусусийлаштирилган турар жойга нисбатан битимлар тузишда хусусийлаштиришга розилик берган шахсларнинг розилиги олиниши билвосита тартибда шартлиги қайд этилган, холос.
Бундан ташқари фуқаролик ҳуқуқининг умумий қоидасида мулк умумий, биргаликдаги ва улушли бўлиши мумкинлиги эътироф этилган бўлса-да, хусусийлаштирилган турар жой қайси тоифага кириши белгиланмаган.
Олий суд Пленумининг 1997 йил 2 майдаги “Хусусийлаштирилган турар жойларга эгалик қилиш, улардан фойдаланиш ва уларни тасарруф қилиш билан боғлиқ ишлар бўйича суд амалиёти ҳақида”ги қарорида бу борада қуйидагича тушунтириш берилган: «Давлат уй-жой фондини хусусийлаштириш тўғрисида»ги қонуннинг 13-моддасига мувофиқ, хусусийлаштирилган турар жойда уни хусусийлаштирилишига розилик берган уй эгасининг бошқа оила аъзолари яшаётган бўлса, уларнинг ҳаммаси шу турар жойнинг эгаси ҳисобланади, эгаллаб келинаётган турар жой эса хусусийлаштириш натижасида умумий мулкка айланади. Бу қоида турар жой эгасининг вақтинча бу ерда яшамаётган оила аъзоларига нисбатан ҳам татбиқ қилинади.
Ижарачи билан бирга яшаётган ва унинг оила аъзоси ёки собиқ оила аъзоси бўлиб ҳисобланган вояга етмаган шахслар ижарага олиш шартномасидан келиб чиқадиган барча ҳуқуқлардан тенг фойдаланиши сабабли улар эгаллаб турган турар жой хусусийлаштирилган тақдирда вояга етган фойдаланувчилар билан тенг равишда шу турар жойга нисбатан умумий эгалик ҳуқуқига эга бўлади.
Турар жой оила аъзоларининг бири томонидан бепул хусусийлаштирилган тақдирда ҳам юқорида кўрсатилган шахслар шу асосларга кўра, умумий мулкнинг тенг ҳуқуқли иштирокчилари бўлиб қолади”.
Таъкидлаш жоизки, Олий суд Пленумининг ушбу қарори норматив-ҳуқуқий хужжатлар тоифасига киритилмаган бўлса-да, у фактик жиҳатдан янги қонун талабини белгилаб берган. Чунки хусусийлаштирилган турар жойларга оид низолар бўйича суд амалиёти таҳлили шуни кўрсатадики, фуқаролар юқорида қайд этилган асосларга мувофиқ қўлга киритилган мулкни тасарруф қилишда ёки мулк ҳуқуқи универсал-ҳуқуқий ворислик асосида бошқа шахсга ўтаётганида нотариал идоралар турар жойдаги улушлар белгиланмаганини рўкач қилган ҳолда нотариал ҳаракатни амалга оширишни рад этган. Бунинг оқибатида судларга турар жойни хусусийлаштириш натижасида улушли мулк деб топиш ҳақидаги кўплаб даъво аризалари киритилган. Эътиборлиси, судлар ушбу аризаларни кўриб чиқишда аксарият ҳолларда юқорида кўрсатилган Пленум қарори талабларига таянган.
Ушбу чалкашликни бартараф этиш ва ягона суд амалиётини шакллантириш учун қонунчиликка хусусийлаштирилган уй-жойнинг мақомини аниқ белгилайдиган қоидаларни киритиш зарур. Бу қонунчиликдаги ҳуқуқий бўшлиқни тўлдириши баробарида хусусийлаштирилган уй-жойларга оид низоларни ҳал этишнинг аниқ механизмини жорий этишга қонуний асос яратади.
Аброр Раҳматов,
фуқаролик ишлари бўйича
Учтепа туманлараро
суди судьяси
