ТЎЛОВГА ҚОБИЛИЯТСИЗЛИК ЖАРАЁНИ: ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА ВА МИЛЛИЙ АМАЛИЁТ УЙҒУНЛИГИ
Маълумки, юртимизда юридик ва жисмоний шахсларни тўловга қобилиятсиз деб эътироф этиш ва ундан кейинги жараёнлар “Тўловга қобилиятсизлик тўғрисида”ги Қонун ҳамда бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар билан тартибга солинади. Хусусан, юқорида қайд этилган қонунда тўловга қобилиятсизлик аломатлари белгилаб қўйилган. Бу аломатлар мавжуд бўлган ҳолларда ваколатли шахслар томонидан судга мурожаат қилиш орқали тўловга қобилиятсизлик иши қўзғатилиши мумкин ва бу турдаги низолар иқтисодий судларда кўриб чиқилади.
Тўловга қобилиятсизлик ҳолатининг кузатув, суд санацияси, ташқи бошқарув, тугатишга доир иш юритиш каби тартиб-таомиллари мавжуд.
Айни босқичлар тўловга қобилиятсизлик ишини қўзғатиш юзасидан судга мурожаат қилган пайтдан бошлаб то қарздор юридик шахслар давлат реестридан чиқарилгунига қадар бўлган босқичгача ва 2 йилдан ортиқ вақт мобайнида давом этиши мумкин.
Мазкур тартиб-таомиллар қарздор юридик шахснинг молиявий ҳолати ва кредиторлар олдидаги мажбуриятларини бажара олиш қобилиятидан келиб чиққан ҳолда суд томонидан белгиланади ҳамда суд ҳужжатига асосан тайинланади. Ҳар бир таомил алоҳида ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, тайинланиш муддати ҳам турлича.
Шуни алоҳида қайд этиш жоизки, судлар томонидан тўловга қобилиятсизлик тўғрисидаги ишларни кўришнинг асосий мақсади корхонани тугатиш эмас, балки уни соғломлаштириш ва тўловга қобилиятини тиклаш ҳисобланади. Бу эса, ўз навбатида, иқтисодиёт ривожи учун муҳим аҳамиятга эга.
Шу ўринда корхоналарнинг тўловга қобилиятсизлик ҳолати хорижий давлатларда қандай ҳал этилаётганига тўхталсак. Ушбу ҳуқуқий муносабатлар Европа қитъасининг бир қатор мамлакатларида алоҳида банкротликка оид кодекслар, АҚШда эса, алоҳида кодекс ва Банкротлик жараёнлари федерал қоидалари билан тартибга солинади. Шу боис АҚШ ва илғор хорижий давлатлар тажрибасидан келиб чиқиб, миллий қонунчилигимизда тўловга қобилиятсизликка доир барча меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни ўзида жамлаган “Тўловга қобилиятсизлик кодекси”ни ишлаб чиқишга катта эҳтиёж бор. Чунки ушбу соҳа ҳам кўлами ва долзарблиги жиҳатидан кодекс билан тартибга солинадиган бошқа соҳалардан асло кам эмас.
Бундан ташқари судгача санация институтини янада ривожлантириш эҳтиёжи мавжуд. Агар қарздор ва кредиторлар ўртасида судгача санация тартиби жорий қилинса, ушбу ҳолатда қарздорнинг солиқ ва бошқа мажбурий тўловлар, хусусан, банк қарздорлиги ва улар бўйича неустойка қарздорлигини санация муддати тугагунча тўхтатиб туриш зарур. Ҳозирги пайтда судгача санация институти амалиётда деярли қўлланилмайди.
Осиё қитъаси давлатларида ҳам бу борада муайян ижобий тажриба тўпланган. Масалан, Сингапурда тўловга қобилиятсизлик ҳолатига тушиб қолган корхоналарни соғломлаштириш ва тугатиш билан боғлиқ хизматлар давлат томонидан бериладиган лицензия асосида фаолият кўрсатадиган махсус хизмат орқали ҳал этилади.
Японияда юридик ва жисмоний шахсларни тўловга қобилятсиз деб топиш жараёни анча мукаммал тартибга солинган. Ушбу мамлакатда тўловга қобилиятсизликка доир масалаларни суд эмас, балки ҳукумат ҳал қилади.
Ана шу хорижий тажрибаларнинг илғор жиҳатларини ўрганиб чиққан ҳолда миллий қонунчилигимизга ҳам тўловга қобилиятсиз деб топиш жараёнини фақат суд орқали эмас, балки маълум бир ижро ҳокимияти томонидан ҳам амалга ошириш амалиётини жорий этиш мақсадга мувофиқдир. Масалан, тўловга қобилиятсизликка доир ишларни солиқ органлари соддалаштирилган тартибда амалга ошириши мумкин. Бундай ўзгартириш вақт ва маблағни тежаш баробарида умумий тартибдаги тўловга қобилиятсизлик билан боғлиқ суд ишларидаги юкламаларнинг камайишига ҳам ёрдам беради.
Мамлакатимизда кичик бизнес ва тадбиркорлик соҳасини қўллаб-қувватлашга катта эътибор қаратилмоқда. Чунки юртимизда иқтисодиётни юксалтириш, тинчлик ва барқарорлик, ижтимоий тотувликни мустаҳкамлашда тадбиркорлик соҳаси муҳим аҳамият касб этади.
Корхоналарнинг тўловга қобилиятсизлик масаласини қонуний тартибга солиш механизми ҳам ана шу эзгу мақсадга хизмат қилади.
Саида Маҳмудова,
Фарғона туманлараро
иқтисодий суди судьяси
