ЖАЗОНИ ЕНГИЛЛАШТИРУВЧИ ҲОЛАТЛАР: МУАММО ВА ЕЧИМ
Президентимизнинг 2018 йил 14 майдаги қарори билан тасдиқланган Жиноят ва жиноят-процессуал қонунчилигини такомиллаштириш Концепциясида миллий хусусият ва шароитлар, илғор халқаро стандартлар ва хорижий амалиётни эътиборга олган ҳолда жиноят қонунчилигига хорижий давлатлар тажрибасини имплементация қилиш, шу жумладан, жазони енгиллаштириш ёки шахсни жиноий жавобгарлик ёхуд жазодан озод қилиш шартларини белгиловчи меъёрларни кенгайтириш зарурлиги назарда тутилган. Жазони енгиллаштирувчи ҳолатларни такомиллаштиришда ривожланган давлатлар тажрибасини ўрганиш, ушбу институтни ривожлантиришнинг янгича методологик асосларини яратиш муҳим аҳамиятга эга.
Шу ўринда айтиш керакки, аксарият хорижий давлатларнинг жиноят қонунчилигида жиноят содир этган шахсга нисбатан жазони енгиллаштирувчи ҳолатларни ҳисобга олган ҳолда жазо тайинлашда инсонпарварлик тамойилларига амал қилишга устувор аҳамият берилган.
Хорижий давлатлар жиноят қонунчилигидаги жазони енгиллаштирувчи ҳолатларнинг қиёсий таҳлили шуни кўрсатадики, ушбу енгиллаштирувчи ҳолатларни аниқлаш ва қўллаш бўйича жиддий тафовутлар мавжуд эмас.
Хусусан, Беларус Республикаси Жиноят кодексида жазони енгиллаштирувчи 11 та ҳолат назарда тутилган. Беларус Республикасида кекса ёшдаги шахснинг жиноят содир этиши жазони енгиллаштирувчи ҳолатлардан бири ҳисобланади. Ушбу тартиб Эстония Республикаси Жиноят кодексида ҳам белгиланган.
Миллий қонунчилигимизда жиноят содир этган шахснинг кекса ёшда экани қилмишнинг ижтимоий хавфлилик даражасини камайтирадиган ҳолатлардан бири ҳисобланади.
Олий суд Пленумининг 2006 йил 3 февралдаги “Судлар томонидан жиноят учун жазо тайинлаш амалиёти тўғрисида”ги қарори 37-банди учинчи хатбошисига асосан, судланувчининг кекса ёшда экани жиноятнинг ижтимоий хавфлилик даражасини жиддий камайтирувчи ҳолатлардан биридир. Аммо амалдаги Жиноят кодексининг 55-моддасида кекса ёшдаги шахснинг жиноят содир этиши жазони енгиллаштирувчи ҳолат сифатида эътироф этилмаган. Шу боис қонунчилигимиздаги ушбу ҳуқуқий бўшлиқни бартараф этиш ҳамда инсонпарварлик тамойилларидан келиб чиққан ҳолда Жиноят кодексига кекса ёшдаги шахснинг жиноят содир этгани жазони енгиллаштирувчи ҳолат сифатида киритилса, мақсадга мувофиқ бўларди.
Амалдаги қонунчилик талабига кўра, жиноят содир этган шахсга нисбатан у ахлоқан тузалиши ва такрор жиноят содир этишининг олдини олиш учун зарур ҳамда етарли бўладиган жазо тайинланиши ёки бошқа ҳуқуқий таъсир чораси қўлланилиши керак. Масалага мантиқан ёндашилса, кекса ёшдаги шахснинг содир этган жинояти учун енгилроқ жазо қўлланилиши жазолашдан кўзланган мақсадга эришиш учун етарлидир.
Бундан ташқари аксарият хорижий давлатларнинг Жиноят кодексида жиноят содир этилганидан сўнг жабрланувчига дарҳол тиббий ва бошқа ёрдам кўрсатиш ҳолати ҳам жазони енгиллаштирувчи ҳолатлардан бири сифатида эътироф этилган. Масалан, Россия Федератив Республикаси, Озарбайжон Республикаси ва бошқа давлатлар қонунчилигида жиноят содир этилганидан кейин айбдорнинг жабрланувчига дарҳол тиббий ва бошқа ёрдам кўрсатиши жазони енгиллаштирувчи ҳолат деб белгиланган.
“Жиноят содир этилганидан сўнг жабрланувчига дарҳол тиббий ва бошқа ёрдам кўрсатиш” деганда, жиноят содир этган шахс томонидан жабрланувчининг ҳаёти ва соғлиғи учун келиб чиққан оқибатлардан қатъи назар кўрсатиладиган турли хил ёрдамлар тушунилади.
Тиббий ёрдам кўрсатилиши жабрланувчининг ҳаёти ва соғлиғи учун, айниқса, жиноят аҳоли пунктларидан узоқда содир этилган бўлса, кўпроқ зарарли оқибатлар келиб чиқишининг олдини олишга хизмат қилади.
Шу сабабли амалдаги Жиноят кодексига жиноят содир этилганидан сўнг жабрланувчига дарҳол тиббий ва бошқа ёрдам кўрсатишни жазони енгиллаштирувчи ҳолатлардан бири сифатида киритишни таклиф этамиз.
Бу таклиф иккита амалий жиҳатни ўзида ифода этади:
— биринчидан, жиноят қонунчилигини замонавий юриспруденция талаблари асосида халқаро стандартларга мувофиқлаштиришга хизмат қилади;
— иккинчидан, жиноят содир этган шахсга нисбатан жазо тайинлашда жазони енгиллаштирувчи ҳолатларни қўллаш орқали айбдор шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари, қонуний манфаатларининг таъсирчан ва ишончли муҳофаза қилинишини таъминлайди.
Жиноят содир этган шахснинг қарамоғида вояга етмаган ёш болалар борлиги ҳам айрим хорижий давлатларда (Россия, Озарбайжон, Беларус, Қозоғистон, Тожикистон, Арманистон) жазони енгиллаштирувчи ҳолатлардан бири ҳисобланади.
Қонунда назарда тутилмаган бўлса-да, судлар томонидан жазо тайинлашда ҳисобга олиниши мумкин бўлган ҳолатлардан бири судланувчининг қарамоғида ёш боласининг борлигидир. Ушбу ҳолатни енгиллаштирувчи ҳолат сифатида белгилашда айбдорнинг бола тарбиясида тутган ўрни, ёш боланинг айбдор билан бирга яшаши ва шунга ўхшаш бошқа ҳолатларга алоҳида эътибор бериш талаб этилади. Бунда ёш болалар ҳақиқатдан ҳам, айбдор билан бирга яшаши ва унга нисбатан жиноий жазонинг қўлланиши ёрдамга муҳтож бўлган болани оғир аҳволга солиб қўйиши мумкинлиги муҳим аҳамиятга эга.
Шуни ҳам унутмаслик керакки, айбдорнинг ёш боласи билан бирга яшаши ҳар доим ҳам унинг фарзандини тарбиялаш ва моддий таъминлашда иштирок этишидан далолат бермайди. Айбдор улар билан бирга яшамаса-да, лекин моддий жиҳатдан таъминлаб туриши ҳам мумкин. Шунингдек, айбдор ёш болани моддий жиҳатдан таъминламасдан туриб, унинг тарбияси билан шуғулланишига оид ҳаётий мисоллар бор.
Демак, бу ўринда энг муҳим омил айбдорнинг қарамоғида ёш боласининг бўлиши ҳамда уни моддий таъминлаш ёки тарбиялашда иштирок этишидир.
Агар айбдор ёш боласига нисбатан қўпол муносабатда бўлса, уни жиноят ёки бошқа ахлоққа зид хатти-ҳаракатлар содир этишга жалб қилса ёки болага нисбатан жиноят содир этса, бу жазони енгиллаштириш учун асос бўлиши мумкин эмас.
Беларус, Озарбайжон қонунчилигида енгиллаштирувчи ҳолатлар ўн тўрт ёшга тўлмаган боласи бор эркаклар ва аёлларга нисбатан ҳам татбиқ этилади.
Мамлакатимиз Жиноят кодексида жиноят содир этган шахс қарамоғида вояга етмаган ёш болаларнинг борлиги жазони енгиллаштирувчи ҳолат сифатида назарда тутилмаган. Халқаро тажрибадан келиб чиқиб, жиноят содир этган шахс қарамоғида вояга етмаган ёш болаларнинг мавжудлиги ҳолатини жазони енгиллаштирувчи ҳолатлардан бири сифатида Жиноят кодексига киритиш мақсадга мувофиқдир.
Бундан ташқари Молдова Республикаси Жиноят кодексининг 76-моддаси ҳамда Латвия Республикаси Жиноят кодексининг 47-моддасига асосан ақли норасо шахс томонидан жиноят содир этиш ҳолати ҳам жазони енгиллаштирувчи ҳолат ҳисобланади.
Мамлакатимиз Жиноят кодексининг 18-моддаси иккинчи қисмида ижтимоий хавфли қилмишни содир этиш вақтида ақли норасо ҳолатда бўлган шахс жавобгарликка тортилмаслиги белгиланган.
Фикримизча, жиноят содир этиш вақтида ақли расо шахсга ҳамда ақли расоликни истисно этмайдиган тарзда руҳий ҳолати бузилган шахсга нисбатан жазо тайинлашда жазо тайинлашнинг умумий асосларига кўра, бир хил ёндашувнинг мавжудлиги адолат ва инсонпарварлик тамойилларига мос эмас. Чунки бу тоифадаги шахс жиноят содир этиш вақтида ўз ҳаракатларининг (ҳаракатсизлигининг) аҳамиятини тўлиқ даражада англамаган (интеллектуал элемент) ёки уларни бошқара (иродавий элемент) олмаган бўлиши мумкин. Бундай ҳолатда шахс субъектив тарафнинг интеллектуал ва иродавий элементларини назорат қилиш имкониятига эга бўлмайди.
Шу боис Жиноят кодексига ақли расоликни истисно этмайдиган тарзда руҳий ҳолати бузилган шахс томонидан жиноят содир этиш ҳолатини ҳам жазони енгиллаштирувчи ҳолатлардан бири сифатида белгилаб қўйиш лозим.
Юқорида баён этилган таклифлар амалдаги қонунчиликдаги бўшлиқ ва ноаниқликларни бартараф этиб, келгусида инсон ҳуқуқларини таъминлаш ва одил судлов сифатининг ошишига хизмат қилади, деган умиддамиз.
Абдулло Аллаев,
Навоий вилояти суди раиси
