ОТАЛИК БУРЧИ ВА МАЖБУРИЯТИНИ УНУТИШ ҚОНУНИЙ ЖАВОБГАРЛИККА САБАБ БЎЛАДИ
Ҳаётда ҳар бир ота-она оилада фарзанд дунёга келса, қувончдан боши кўкка етади. Барча ташвишу юмушини бир четга қўйиб, бутун меҳру эътиборини жажжи фарзандига қаратади. Мабодо гўдак бетоб бўлиб қолгудек бўлса, томоғидан сув ҳам ўтмайди, ҳаловатини йўқотади. Ахир, фарзанд дилбандимиз, наслимиз давомчиси-да!
Аммо ҳаёт йўллари бир текис эмас, у инсоннинг турли вазиятларга солиш билан меҳру муҳаббатини синаб туради. Баъзилар оиласига дарз кетиб, ажрашиб кетгудек бўлса, собиқ турмуш ўртоғи майли, фарзанди олдидаги масъулияти, ҳуқуқ ва мажбуриятларини ўз вақтида бажаришни унутиб қўяди. Энг ёмони, бундай кимсалар вояга етмаган фарзандини моддий таъминлашдан ҳам бўйин товлайди.
Лекин бундай кимсалар шуни унутмаслиги жоизки, қонунчилигимиз бундай беписандлик ва лоқайдликни асло кечирмайди. Зеро, ота-оналар ва уларнинг ўрнини босувчи шахслар ўз фарзандларини вояга етгунига қадар боқиши, уларнинг тарбияси, таълим олиши, соғлом, ҳар томонлама камол топиши хусусида ғамхўрлик қилишга мажбурдир. Бу янги таҳрирдаги Бош қомусимизда қайд этилган. Вояга етмаган болаларига таъминот бериш мажбуриятини ихтиёрий равишда бажармаган ота (она)дан суднинг ҳал қилув қарори ёки суд буйруғига асосан алимент ундирилади.
Шунингдек, вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсларни моддий таъминлашдан бўйин товлаш бир қатор ҳуқуқий оқибатларни келтириб чиқаради. Жумладан, моддий ёрдамга муҳтож бўлган вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсни моддий таъминлашдан бўйин товлаш маъмурий жавобгарликка сабаб бўлади.
Яъни уларни моддий жиҳатдан таъминлаш учун суднинг ҳал қилув қарори ёки суд буйруғига биноан ундирилиши лозим бўлган маблағни жами икки ойдан ортиқ муддат мобайнида тўламаслик ўн беш сутка муддатга маъмурий қамоққа олишга ёки бир юз йигирма соатгача ҳақ тўланадиган жамоат ишларига мажбурий равишда жалб этиш ёхуд маъмурий жазоларнинг мазкур турлари қўлланилиши мумкин бўлмаган шахсларга базавий ҳисоблаш миқдорининг йигирма баравари миқдорида жарима солишга сабаб бўлади.
Биринчи марта ҳуқуқбузарлик содир этган шахс, агар у маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни кўриш жараёнида алимент мажбуриятлари бўйича қарздорликни ихтиёрий равишда тўлаган бўлса, жавобгарликдан озод этилади (Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 47-4-моддаси).
Агар шахс маъмурий жазо қўлланилганидан кейин суднинг ҳал қилув қарорига биноан ундирилиши лозим бўлган маблағни икки ойдан ортиқ муддат мобайнида тўламаса, жазо чоралари янада кучайтирилади ва жиноий жавобгарликка тортилади: икки йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки бир йилгача озодликдан маҳрум қилинади.
Ўша қилмиш хавфли рецидивист (илгари ҳукм қилинган жиноятига ўхшаш жиноятни қасддан содир этган шахс) томонидан содир этилган бўлса, икки йилдан уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади. Бунда ҳам агар шахс алимент мажбуриятлари бўйича қарздорликни тўлиқ тўлаган бўлса, жавобгарликдан озод қилинади (Жиноят кодексининг 122-моддаси).
Қонун меъёрларидан иқтибос келтиришдан мақсадимиз шуки, ҳаётда ўз фарзандини моддий таъминлашдан бўйин тоблайдиган кимсалар ҳам учраб туради. Суд амалиётидаги кўплаб мисоллар бу фикримизни тасдиқлайди.
Масалан, яқинда жиноят ишлари бўйича Бувайда тумани судида айнан шундай тоифадаги бир иш кўриб чиқилди. Жавобгар Даврон Комилов (исм-шарифлар ўзгартирилган) қирқ ёш остонасидан ҳатлаганига ҳам 3 йил тўлди. Буни таъкидлаш муддао шуки, қирқ ёшдан ўтган ҳар бир киши ҳаётда аллақачон ўзининг ўрнини топиб, фарзандларини уйли-жойли қилиш каби ширин ташвишлар билан яшайди. Аммо гап ёшда эмас, бошда деганлари тўғри экан, йўқса, Д. Комилов жавобгар сифатида судда бош эгиб турмасди.
Гап шундаки, Д. Комилов 2005 йилда С. Раҳмонова билан қонуний никоҳдан ўтиб, оила қуришади, фарзандлик бўлишади. Лекин оилавий келишмовчиликлар сабабли уларнинг турмуши узоққа бормайди, никоҳлари қонуний тартибда бекор қилинади. Шундан сўнг С. Раҳмонованинг мурожаати асосида фуқаролик ишлари бўйича Қўқон туманлараро судининг 2018 йилдаги ижро ҳужжатига асосан Д. Комиловдан 1 нафар вояга етмаган фарзандининг моддий таъминоти учун ҳар ойлик иш ҳақи ва даромадининг тўртдан бир қисми миқдорида алимент ундириш белгиланади. Аммо Д. Комилов фарзанди таъминоти учун алимент тўлашдан қасддан бўйин тоблайди. Шу боис 2022 йил ноябрь ойида жиноят ишлари бўйича Бувайда туман судининг қарори билан унга нисбатан 15 сутка маъмурий қамоқ жазоси тайинланди. Аммо бу қонуний жазодан сўнг ҳам Д. Комиловнинг сўқир кўзлари очилмади, фарзандини моддий жиҳатдан таъминлашни хаёлига келтирмади.
Яқинда унинг бу қилмиши судда кўриб чиқилди. Суд мажлисида Мажбурий ижро бюроси туман бўлими давлат ижрочиси Д. Комилов зиммасидаги мажбуриятларни бажаришдан бўйин товлаб келаётганини таъкидлади.
Гувоҳи бўлганингиздек, жавобгар маъмурий қамоқ жазоси қўлланилганидан сўнг ҳам 2022 йил декабрь ойидан 2023 йил ноябрь ойига қадар 11 945 996 сўм алимент тўловларини тўламаган.
Албатта, суд ишни ҳар томонлама муҳокама қилиб, Д. Комиловни Жиноят кодексининг 122-моддаси 1-қисми билан айбдор деб топди ва 9 ой муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинлади. Шунингдек, суд ҳукмида Д. Комиловдан жабрланувчи фойдасига 11 145 995 сўмни ундириш қайд этилди.
Шу ўринда иккинчи мисолга эътибор қаратсак, фуқаролик ишлари бўйича Чуст туманлараро судининг 2018 йил 15 мартдаги суд буйруғига кўра, Абдували Ҳомидовдан собиқ турмуш ўртоғи Салима Бобоеванинг фойдасига бир нафар вояга етмаган фарзандининг моддий таъминоти учун ҳар ойлик даромадининг иккидан бир қисми миқдорида алимент ундирилиши белгиланган. Аммо А. Ҳомидов суд буйруғи билан зиммасига юклатилган мажбуриятни ўз вақтида бажаришни хаёлига ҳам келтирмади.
Бундай беписандлик эса, изсиз кетмади, аксинча, тегишли жавобгарликка сабаб бўлди. Яъни у жиноят ишлари бўйича Чуст тумани судининг 2021 йилги қарорига асосан маъмурий жавобгарликка тортилди. Бироқ ушбу маъмурий жазодан сўнг ҳам у фарзандини моддий жиҳатдан таъминлаш, қарзини узиш тўғрисида ўйламади, аксинча, икки ойдан ортиқ муддат мобайнида – 2023 йил 1 октябрга қадар 81 008 261 сўм алимент қарздорлигини тўлашдан қасддан бўйин товлади. Шу боис суднинг ҳукмига кўра, унга 10 ой муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланди ва жабрланувчига етказилган 81 008 261 сўм миқдоридаги моддий зарарни ундириш белгиланди.
Шунингдек, фарзанд олдидаги мажбуриятига лоқайдлик билан қараш, қонунларга нисбатан беписанд муносабатда бўлиш Юқоричирчиқ туманида яшайдиган Н. Даминовга ҳам жуда қимматга тушди. Ҳолбуки, унга нисбатан 2016 йилда туғилган фарзандининг моддий таъминоти учун у ўн саккиз ёшга тўлгунига қадар ҳар ойлик даромадларининг тўртдан бир қисми миқдорида алимент тўлашдан бўйин товлагани учун 2021 йилда маъмурий жазо қўлланилганди. Аммо у бундан ўзига тегишли хулоса чиқариб олмади. Натижада 2022 йилда жиноят ишлари бўйича Қибрай тумани судининг ҳукмига асосан 6 ой муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланди. Буни қарангки, бу жазо ҳам унга кор қилмади, яъни 16 ой давомида жами 17 375 984 сўм миқдордаги алиментдан қарздорлик юзага келди.
Охир-оқибат суд унинг моддий ёрдамга муҳтож бўлган вояга етмаган шахсни моддий таъминлашдан бўйин товлаш, яъни уни моддий жиҳатдан таъминлаш учун суднинг ҳал қилув қарорига ёки суд буйруғига биноан ундирилиши лозим бўлган маблағни жами икки ойдан ортиқ муддат мобайнида тўламасликда ифодаланган қилмишларини муҳокама қилиб, 1 йил 6 ой муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинлади. Ҳукмда Н. Даминовдан жабрланувчи фойдасига ундирилмай қолган маблағ ундирилиши белгиланди. У хавфли рецидивист сифатида жазони қаттиқ тартибли колонияларда ўтайдиган бўлди.
Юқорида баён этилган мисоллардан ҳам кўринадики, мамлакатимизда болалар манфаати қонунлар асосида қатъий муҳофаза этилади, бу борадаги ҳар қандай ноқонуний хатти-ҳаракат муқаррар жавобгарликка сабаб бўлади.
Нурхон ЭЛМИРЗАЕВА,
журналист
