МИЛЛИЙ ҚОНУНЧИЛИК МЕЗОНЛАРИ ЭЗГУЛИККА ХИЗМАТ ҚИЛАЁТГАНИ ХУСУСИДА
Маълумки, судларнинг асосий вазифаси фуқароларнинг Конституция ва унинг асосида қабул қилинган қонунларда кафолатланган ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилишдан иборатдир.
Айтиш жоизки, айбдор ўзи етказган зарарни қоплаган ёки суд жиноий қилмишни ижтимоий хавфлилигини йўқотган деб эътироф этган ҳолларда, ҳуқуқий мезонлар, шу жумладан, инсонпарварлик ва бағрикенглик тамойиллари апелляция, кассация ва тергов босқичларида судга озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлмаган жазо тайинлашга рухсат беради.
Шу ўринда фикримизни мисоллар асосида давом эттирадиган бўлсак, Сирдарё вилоят судининг жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати апелляция инстанцияси очиқ суд мажлисида судланувчи Камол Жўраев (исм-шарифлар ўзгартирилди)нинг биринчи босқич суди ҳукми устидан берган шикояти кўриб чиқилди.
К. Жўраевнинг судланишига сабаб бўлган жиноят иши тафсилоти қуйидагича: у ўзининг таниши Б. Мўминовга Тошкент шаҳрида янги қурилаётган кўп қаватли уйлардан 3 хонали хонадон сотиб олиб беришни ваъда қилган ва 2020 йилнинг 10 сентябрь куни унинг 455 миллион сўм маблағини фирибгарлик йўли билан қўлга киритган. Жабрланувчини алдовига ишонтириш мақсадида ҳатто унга тилхат ҳам ёзиб берган.
Б. Мўминов танишининг ваъдасига чиппа-чин ишонган. Аммо К. Жўраевнинг ваъдаси ваъдалигича қолади. Бундан Б. Мўминов, табиийки, безовта бўлиб, К. Жўраевга бир неча марта учрашиб, сабабини сўрайди.
Аммо фирибгар ҳар гал турли баҳоналар билан уни алдаб келади.
Жабрланувчи ана шундай аросатда юрган кунларнинг бирида тўсатдан К. Жўраев аллақаёққа ғойиб бўлади. Кейинчалик маълум бўлишича, у Туркия давлатига ишлаш учун кетган экан.
Шундан сўнг Б. Мўминов алданганини тушуниб етади ва ички ишлар идорасига мурожаат қилади.
Унинг мурожаати асосида 2023 йилнинг 27 июль куни К. Жўраевга нисбатан сиртдан “қамоққа олиш” тарзидаги эҳтиёт чораси қўлланилиб, қидирув эълон қилинади. Шу йилнинг 16 январь куни Камол Жўраев хорижий давлатдан қайтиб келгач, ушланади ва эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олинади.
Жиноят ишлари бўйича Мирзаобод туман судининг шу йил 2 апрелдаги ҳукми билан судланувчи К. Жўраев Жиноят кодексининг 168-моддаси 4-қисми “а” бандида қайд этилган жиноятни содир этганликда айбдор деб топилиб, саккиз йил муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланди. Шунингдек, ҳукмда судланувчидан жабрланувчи Б. Мўминов фойдасига 455 миллион сўм етказилган моддий зарарни ундириш ҳам белгиланди.
Қисқаси, шундан сўнг К. Жўраев томонидан етказилган 455 миллион сўм зарар унинг қариндошлари томонидан қопланди. Ўз навбатида, жабрланувчи Б. Мўминов судланувчига нисбатан даъвоси йўқ эканини билдирди. Жумладан, апелляция инстанцияси суди мажлисида Б. Мўминов ўзига етказилган зарар қопланганини тасдиқлаб, судланувчига нисбатан енгилроқ жазо тайинлашни сўради.
Апелляция судлов ҳайъати К. Жўраевнинг содир этган жиноий қилмиши биринчи босқич суди томонидан Жиноят кодексининг 168-моддаси 4-қисми “а” банди билан тўғри малакаланган, жабрланувчига етказилган моддий зарар тўлиқ қопланмаганлиги сабабли қонуний ҳамда асосли жазо тайинланган, деган хулосага келди.
Энди қонун талабига эътибор қаратадиган бўлсак, Жиноят кодексининг 168-моддаси 5-қисмида етказилган моддий зарарнинг ўрни қопланган тақдирда, судланувчига нисбатан озодликни чеклаш ва озодликдан маҳрум қилиш тариқасида жазо қўлланилмаслиги ҳақида қоида белгиланган. Судлов ҳайъати ушбу қонун талабига асосланиб, К. Жўраевга нисбатан жарима жазоси тайинлаш лозим, деган тўхтамга келди.
Энди иккинчи ҳаётий мисолга эътибор қаратсак, оилали, уч нафар фарзанднинг отаси М. Тоҳиров жиноят ишлари бўйича Ширин шаҳар судининг шу йил 21 февралдаги ҳукми билан Жиноят кодексининг 122-моддаси 2-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбдор деб топилиб, унга нисбатан 1 йил 9 ой муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланган.
М. Тоҳиров суд залида қамоққа олинган, жазони қаттиқ тартибли колонияларда ўташи белгиланган. Ҳукмда судланувчидан жабрланувчи З. Бойқобилова фойдасига 14 миллион 120 минг 792 сўм алимент пули ундирилиши қайд этилган.
Чунки у муқаддам ҳам айни шу модда билан судланган ва хавфли рецидивист деб топилган.
Фуқаролик ишлари бўйича Гулистон туманлараро судининг 2019 йил 31 июлдаги суд буйруғига асосан, М. Тоҳировдан ундирувчи З. Бойқобиловага бир нафар вояга етмаган фарзандининг вояга етгунига қадар ҳар ойда иш ҳақи ва бошқа даромадларининг 1/4 қисми миқдорида алимент ундириш белгиланган. Бироқ ота саналмиш М. Тоҳиров бирон жойда ишламаган. Мажбурий ижро бюроси Ширин шаҳар бўлими давлат ижрочиси томонидан алимент қарздорликни тўлаш юзасидан бир неча марта огоҳлантирилган. Бироқ у 2023 йил ноябрь ойидан 2025 йил январь ойига қадар 14 миллион 120 минг 792 сўмлик алимент пулини тўламаган.
Жиноят кодексининг 122-моддаси 3-қисмига кўра, агар шахс алимент мажбуриятлари бўйича қарздорликни тўлиқ тўлаган бўлса, жавобгарликдан озод қилинади.
Мавриди келгани боис Олий суд Пленумининг 2024 йил 25 мартдаги “Жиноят ишларини апелляция, кассация тартибида кўриш амалиётининг айрим масалалари тўғрисида”ги 7-сонли қарори 24-банди мазмунига ҳам эътибор қаратиш жоиз. Ушбу бандда судларга апелляция, кассация инстанцияси судлари ҳукмни ўзгартириш учун Жиноят кодексининг 70-72, 87-моддаларида назарда тутилган асослар мавжуд бўлганда, маҳкумни жазодан озод қилишга ҳақли эканлиги тўғрисида раҳбарий тушунтириш берилган.
Юқоридаги қонун талабларини бежизга келтирмадик. Чунки биринчи боқич судининг қонуний ва адолатли тайинлаган жазосидан кўзи мошдек очилган судланувчи қамоқ жазосига тортилаётганидан талвасага тушади ва алимент қарздорликларини тўлиқ тўлайди. Сўнгра жазодан озод қилишни сўраб, судга апелляция тартибида шикоят ёзади.
Жабрланувчи З. Бойқобилова апелляция суд мажлисида алимент пулини тўлиқ олганлигини қайд этиб, судланувчи М. Тоҳировга нисбатан даъвоси йўқ эканини билдирди.
Судлов ҳайъати М. Тоҳировнинг содир этган жинояти ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноятлар туркумига кириши, унинг қилмишидан пушаймонлиги, алимент пулларини тўлиқ тўлаганлиги, жабрланувчининг даъвоси йўқлигини инобатга олди. Ушбу ҳолатлар содир этилган қилмишнинг ижтимоий хавфлилигини йўқотган деб эътироф этди.
Натижада Жиноят кодексининг 70-моддасига асосан М. Тоҳиров жазодан озод қилинди.
Мухтасар қилиб айтганда, миллий қонунчилигимиздаги мезонлар эзгу ва хайрли амалларга қаратилганлиги билан жамият ҳаётида муҳим ўрин тутади. Билиб-билмай ёхуд оқибатни ўйламай жиноят кўчасига кирган, йўл қўйган хатосини, кеч бўлса-да, англаб, уни тузатган шахсларнинг озодликдан маҳрум қилиш жазосидан халос бўлишига қонуний имкон берилмоқда. Зеро, озод юртда, оила даврасида, яқинлар меҳрини ҳис этиб, ҳалол умргузаронлик қилишдан ортиқ бахт йўқ.
Бобошер ҚУРБОНОВ,
Сирдарё вилоят суди раиси ўринбосари –
жиноят ишлари бўйича судлов ҳайьати раиси,
Абдуҳамид ХУДОЙБЕРДИЕВ,
журналист
