АДОЛАТЛИ СУДЛОВ ЁКИ СУД ҲУЖЖАТЛАРИНИ ЯНГИ ОЧИЛГАН ҲОЛАТЛАР БЎЙИЧА ҚАЙТА КЎРИШ ИНСТИТУТИНИНГ АФЗАЛЛИКЛАРИ
Маълумки, Янги Ўзбекистонда кечаётган ҳозирги шиддатли ислоҳотлар жамият тараққиётини ҳаракатлантирувчи куч сифатида ўзининг ижобий самараларини бермоқда.
Бу борада мустақил суд ҳокимияти зиммасига юклатилган қонун устуворлиги ва одил судловга эришиш, адолатни юзага чиқариш, шунинг асосида фуқаролар, тадбиркорлар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини таъминлашда ягона суд амалиётини шакллантириш кечиктириб бўлмайдиган долзарб вазифалардан. Зеро, суд амалиётини бирхиллаштириш қонунларни аниқ ҳамда тўғри қўллашга хизмат қилади.
Ҳеч кимга сир эмас, адолатли судлов фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашнинг асосий кафолатидир. Шу билан бирга, қонуний кучга кирган суд ҳужжатлари, истисно тариқасида, фақат қатъий асослар мавжуд бўлгандагина қайта кўриб чиқилиши мумкин. Бундай асослардан бири — янги очилган ҳолатлардир.
Бундай ҳолат суд қарори чиқарилган пайтда мавжуд бўлиб, бироқ аризачига номаълум бўлган ва унга маълум бўлиши ҳам мумкин бўлмаган фактларни англатади. Ушбу институтнинг қонуний асоси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекснинг 29-боби ҳамда Олий суд Пленумининг шу йил 29 апрелдаги 9-сонли қарорида белгилаб қўйилди.
Янги очилган ҳолатлар бўйича суд ҳужжатини қайта кўриш институтининг моҳияти шундаки, у чиқарилган суд ҳужжатини бевосита қонунийлиги ёки асослилигини текширишнигина эмас, балки суднинг хулосаларига таъсир этувчи янги фактларни таҳлил қилиш орқали низони қайта баҳолашни ҳам назарда тутади. Шу боис ушбу институтнинг қўлланилиши учун белгиланган талабларга қатъий риоя қилиш, хусусан, ариза мазмуни, шакли, тақдим этиш муддати ва асослари ҳуқуқий меъёрларга мос бўлиши лозим.
Пленум қарорида ариза фақат ишда иштирок этган томонлар, уларнинг вакиллари, прокурор ёки давлат органлари томонидан берилиши мумкинлиги аниқ кўрсатиб ўтилган. Бунда ариза берган шахс томонидан аниқ янги очилган ҳолат келтирилиб, у тегишли ҳужжатлар билан тасдиқланиши лозим. Бундан ташқари ариза ёзма ёки электрон шаклда, белгиланган шакл ва мазмунга мувофиқ бўлиши шарт. Унга ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжатлар, ваколатлар ва бошқа ҳуқуқий асослар илова қилиниши талаб этилади.
Айтиш керакки, суд амалиётида ушбу институтдан фойдаланишда қатор муаммолар мавжуд. Жумладан, айрим ҳолларда аризачилар янги очилган ҳолат сифатида илгари судга тақдим қилинмаган, лекин мавжуд бўлган далилларни кўрсатадилар. Ваҳоланки, Пленум қарорида бундай далиллар янги очилган ҳолат сифатида қабул қилинмаслиги аниқ белгилаб қўйилган.
Чунки бу ҳолат, асосан, аризачи томонидан эътиборсизлик ёки нотўғри процессуал ҳаракатлар натижасида юзага келган бўлиб, у суд қарорини бекор қилиш учун етарли асос бўлолмайди.
Шунингдек, айрим аризаларда янги очилган ҳолат умуман қайд этилмайди, балки суд хулосаси нотўғри баҳолангани, далиллар нотўғри талқин этилгани ёки суд нотўғри қарор чиқаргани ҳақида умумий важлар келтирилади. Бундай ҳолатлар эса, ушбу институт моҳиятига зид саналади. Ваҳоланки, уларни кўриб чиқиш апеллация ёки кассация тартибида амалга оширилиши лозим.
Шу ўринда ариза бериш муддатига риоя этиш муҳим аҳамиятга эга эканини алоҳида таъкидлаш жоиз. Чунки Пленум қарорида ариза, янги ҳолатлар очилган кундан эътиборан, бир ой муддат ичида тақдим этилиши кераклиги қайд этилган. Ушбу муддат ўтказиб юборилган тақдирда, фақат узрли сабабларга кўра ва бу ҳақда илтимоснома илова қилинган ҳолдагина муддат тикланиши мумкин.
Бироқ суд амалиётида аксарият ҳолларда аризачилар белгиланган муддатларга риоя этмаслигини кўриш мумкин. Бунинг устига кўпинча аризага илтимоснома илова қилинмайди ва оқибатда судлар аризани қаноатлантириш ўрнига қайтаришга мажбур бўлади.
Шунингдек, баъзан ишда иштирок этмаган, лекин суд қароридан манфаатдор деб ҳисоблаган шахслар ҳам янги очилган ҳолатлар асосида ариза билан мурожаат қилмоқда. Бу эса, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг қоидаларига зид бўлиб, фақат ишда иштирок этган шахслар бундай ариза бериш ҳуқуқига эга. Ишда қатнашмаган шахслар эса, фақат юқори инстанция судига шикоят бериш йўли билан ўз манфаатини ҳимоя қилиши мумкин.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, айтиш мумкинки, суд ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар асосида қайта кўриш институти судларда ишларни мазмунан муҳокама қилишда адолатини тиклашга хизмат қилувчи муҳим восита эканлигини амалда яққол кўрсатмоқда. Бироқ суд ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар асосида қайта кўриш институтидан нотўғри фойдаланиш ёки уни нотўғри талқин қилиш суд амалиётида турли чалкашликларга сабаб бўлиши, суд ҳужжатлари барқарорлигига путур етказиши мумкин.
Шундай экан, ушбу институтни қўллашда судлар ниҳоятда эътиборли бўлиши талаб этилади. Айниқса, аризаларни шакл, мазмун, муддат ва асослар нуқтаи назаридан синчковлик билан кўриб чиқиб, уларда янги очилган ҳолатлар мавжудлиги бўйича қатъий юридик таҳлил юритиш лозим. Судларнинг бу борада изчил ёндашуви, аризачиларнинг ҳуқуқий маданияти юқори бўлиши ҳамда суд амалиётининг умумлаштириб борилиши шак-шубҳасиз муҳим аҳамият касб этади.
Хулоса қилиб айтганда, суд ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар асосида қайта кўриш институти судлов барқарорлигини сақлаган ҳолда, адолатни тиклаш ва одил судловни таъминлашга хизмат қилувчи муҳим механизм бўлиб қолади.
Давлат БОБОНОРОВ,
Навоий вилояти
маъмурий суди судьяси
