ИҚТИСОДИЙ СУДЛАРДА АДВОКАТ ИШТИРОКИ: МИЛЛИЙ ВА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА

Сўнгги йилларда мамлакатимизда суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг муҳим таркибий қисми сифатида адвокатуранинг роли ва аҳамиятини кучайтириш орқали жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, суд ишини юритишнинг барча босқичларида томонлар тортишуви принципининг талаб даражада ишлашини ташкил этиш бўйича салмоқли ишлар амалга оширилди.

Хусусан, адвокатлар ўз профессионал фаолиятини эркин амалга ошириши учун зарур қонунчилик базаси яратилди, адвокатуранинг конституциявий-ҳуқуқий институт сифатидаги мақоми янада мустаҳкамланди.

Янги таҳрирдаги Конституциямизнинг 141-моддасида жисмоний ва юридик шахсларга малакали юридик ёрдам кўрсатиш учун адвокатура фаолият кўрсатиши белгилаб қўйилган.

Шунингдек, “Адвокатура тўғрисида”ги қонунга кўра, адвокатура — ҳуқуқий институт бўлиб, у адвокатлик фаолияти билан шуғулланувчи шахслар ҳамда хусусий адвокатлик амалиёти билан шуғулланувчи айрим шахсларнинг мустақил, кўнгилли, касбий бирлашмаларини ўз ичига олади.

Адвокатура Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, хорижий фуқаролар, фуқаролиги бўлмаган шахсларга, корхоналар, муассасалар, ташкилотларга юридик ёрдам кўрсатади.

Иқтисодий процессуал кодекснинг 3-моддасига биноан, ҳар қандай манфаатдор шахс ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун иқтисодий судга (судга) ушбу кодексда белгиланган тартибда мурожаат қилишга ҳақли.

Мазкур кодекснинг 61-моддасида судда юридик шахс­ларнинг ишларини уларнинг қонунчиликда ёки таъсис ҳужжатларида берилган ваколатлар доирасида ҳаракат қиладиган органлари ва (ёки) вакиллари юритиши, агар қонунда бу бевосита назарда тутилмаган бўлса, адвокатлар шартнома бўйича (ихтиёрий) вакиллар бўлиши мумкинлиги белгиланган.

Кодексда, муҳими, судда вакил сифатида ишларни юритиш бўйича профессионал фаолият билан фақат адвокатлар шуғулланиши назарда тутилганлиги бежиз эмас.

Бундан кўриниб турибдики, адвокатнинг иқтисодий суд мажлисларида иштирок этиши, жиноят-процессуал қонунчилигидан фарқли равишда, иқтисодий процессуал қонунчиликда мажбурий эканлиги назарда тутилмаган. У ихтиёрийликка ва тарафларнинг хоҳиш-иродасига асосланади.

Иқтисодий процессуал кодекснинг 62-моддасига биноан эса, вакилнинг судда иш юритишга доир ваколатлари қонунга мувофиқ берилган ва расмийлаштирилган ишонч­номада кўрсатилган бўлиши керак.

Ишончноманинг расмийлаштирилгани адвокатга уни вакил қилган шахс номидан қандай процессуал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқи берилганини ва судда иш юритиш ваколатлари мавжудлигини кўрсатади.

Дарвоқе, ушбу кодекснинг 63-моддасида вакилнинг ваколатлари кўрсатилган. Унга кўра, судда иш юритиш ваколатлари вакилга уни вакил қилган шахс номидан барча процессуал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқини беради.

Бундан даъво аризасини имзолаш, ишни ҳакамлик судига топшириш, даъво талабларидан қисман ёки бутунлай воз кечиш ва даъвони тан олиш, даъво предметини ёки асосини ўзгартириш, келишув битими, медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тўғрисидаги келишув ёки медиатив келишувни тузиш, ваколатларни бошқа шахсга топшириш, суд ҳужжати устидан шикоят қилиш, қонуний кучга кирган суд ҳужжатини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриб чиқиш тўғрисидаги аризани имзолаш, суд ҳужжатининг мажбурий ижро этилишини талаб қилиш, ундирилган мол-мулк ёки пулни олиш бундан мустасно.

Вакилнинг ушбу моддада кўрсатилган ҳаракатларнинг ҳар бирини амалга оширишга бўлган ваколатлари у қайси шахс томонидан вакил қилинаётган бўлса, ўша шахс берган ишончномада махсус назарда тутилган бўлиши керак.

Олий суд Пленумининг 2019 йил 24 майдаги “Биринчи инстанция суди томонидан иқтисодий процессуал қонун нормаларини қўллашнинг айрим масалала­ри тўғрисида”ги қарори 14-бандига асосан, ҳуқуқий маслаҳатхона ёки адвокатлик ҳайъати (бюроси, фирмаси) томонидан берилган ордер адвокатга ҳуқуқий ёрдам сўраб мурожаат қилган шахснинг манфаатларини ҳимоя қилиш ҳуқуқини беради, бироқ у ишончноманинг ўрнини босмайди. Шунингдек, бундай ордер адвокатга Иқтисодий процессуал кодекснинг 63-моддасида махсус назарда тутилган процессуал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқини бермайди.

Бундан шуни англаш мумкинки, иқтисодий ишларни кўришда адвокатлик ордери адвокатга ҳуқуқий ёрдам сўраб мурожаат қилган шахснинг манфаатларини ҳимоя қилиш ҳуқуқини берса, ишончнома махсус процессуал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқини беради.

Бу эса, вакил сифатида суд муҳокамасида иштирок этаётган адвокат томонидан ишончнома тақдим этилиши шартлигини билдиради. Чунки агар бундай процессуал ҳаракатларни амалга ошириш ишонч билдирган шахс томонидан берилган ишончномада махсус қайд этилган бўлса, биринчи инстанция судида иштирок этувчи вакиллар апелляция, кассация ва тафтиш тартибида шикоят беришга ҳақли ҳисобланади.

Ўрганишлар натижаси шуни кўрсатдики, бир қатор хорижий давлатлар амалиётида ҳам ушбу масалада миллий қонунчилигимиздаги каби ёндашувлар мавжуд. Жумладан, Россия Олий арбитраж суди Пленумининг “Россия Федерациясининг Арбитраж процессуал кодексини амалга киритиш билан боғлиқ айрим масалалари тўғрисида”ги қарори 11-бандига кўра, адвокат ишонч билдирувчига ишончнома асосида вакиллик қилиши, федерал қонунларда белгиланган бошқа ҳолларда эса, тегишли адвокатлик тузилмаси томонидан берилган ордер асосида вакиллик қилиши мумкин.

Қозоғистон Фуқаролик процессуал кодексининг  61-моддасига кўра, муайян бир иш бўйича адвокатнинг ваколатлари қонунда белгиланган тартибда адвокатлик гувоҳномаси ва вакилликни тасдиқловчи ёзма маълумотнома билан тасдиқланади. Кодекснинг 60-моддаси биринчи қисмида кўрсатилган процессуал ҳаракатларнинг адвокат томонидан амалга оширилиши ишончнома билан тасдиқланади.

Яъни Россия ва Қозоғистон процессуал қонунчилигида ҳам иқтисодий судларда адвокатнинг иштироки билан боғлиқ масалалар адвокатнинг процессдаги иштироки учун ордер ва ишончноманинг чегараси аниқ белгиланган.

Бироқ Австрияда адвокатнинг фуқаролик процессидаги ҳуқуқлари ўзгача бўлиб, ушбу мамлакат Фуқаролик процессуал кодексининг 26-моддасига мувофиқ, ишда иштирок этувчи томонлар ўз манфаатларини мустақил равишда ёки вакил орқали ҳимоя қилишлари мумкин. Туман судларида даъво қиймати 5 минг евродан ортиқ бўлган ишларни кўриб чиқишда адвокатнинг иштироки мажбурийдир. Ишни кўриб чиқишда адвокат ўз ташаббуси билан ўз ваколатларини бошқа адвокатга ёки адвокат ёрдамчисига бериши мумкин. Адвокатнинг жараёнда иштирок этиш ҳуқуқи адвокатлар коллегияси томонидан берилган гувоҳнома билан тасдиқланади.

Шу негизда, миллий ва хорижий давлатлар тажрибасидан келиб чиқиб, иқтисодий ишларда адвокат иштирокининг самарадорлигини ошириш, ишда иштирок этувчи шахсларга малакали юридик ёрдам кўрсатилишини таъминлаш мақсадида, иқтисодий процессуал қонунчилигимизни такомиллаштириш юзасидан қуйидаги таклифларимизни билдиришни лозим топдик.

Биринчи таклиф: адвокатнинг адвокатлик фаолиятини амалга оширишда, ҳатто махсус процессуал ҳаракатларни амалга оширишда ҳам, унинг ордери ва адвокатлик гувоҳномасидан ташқари бошқа бирон-бир ҳужжат талаб қилинмаслиги, адвокатга ҳуқуқий ёрдам сўраб мурожаат қилган шахснинг процессуал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқини берувчи ишончнома бериш амалиётига чек қўйилиши лозим.

Чунки “Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари ва адвокатларнинг ижтимоий ҳимояси тўғрисида”ги қонуннинг 4-моддасига кўра, муайян ишни олиб боришга адвокатнинг ваколатли эканлиги ордер билан тасдиқланади. Адвокат, тараф сифатида, суд ишларини юритишнинг ҳамма босқичида процесснинг барча иштирокчилари билан тенг ҳуқуқларга эга. Мазкур қонуннинг 7-моддасига асосан, адвокатлик фаолиятини амалга оширишда бирон-бир махсус рухсатнома (ордер ва адвокат гувоҳномасидан ташқари) талаб қилиш ёки бошқа тўсиқлар вужудга келтириш ман этилади.

Иккинчи таклиф: иқтисодий процессуал қонунчиликда иқтисодий ишларда шартнома бўйича вакил сифатида адвокат иштирок этиши шарт бўлган ишлар ҳамда бепул адвокат хизматлари кўрсатилиши лозим бўлган иқтисодий ишлар рўйхати шакллантирилиши ва қонунчилик билан мустаҳкамланиши лозим. Нега деганда, қонунда фақатгина жиноят ишларида ҳимоячи иштирок этиши шарт бўлган ишлар рўйхати белгиланган.

Бундан ташқари “Адвокатура тўғрисида”ги қонуннинг 11-моддасига кўра, жиноят ишларида шахс тўловга қобилиятсизлиги сабабли кўрсатилган юридик ёрдам ҳақини тўлашдан озод этилганда, жиноий ишни кўриб чиқишда қатнашишга тайинланган адвокатнинг юридик ёрдами учун ҳақ тўлаш Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган тартибда давлат ҳисобидан амалга оширилади. Демак, ушбу ҳолатда бепул адвокат хизмати таъминланади.

Хулоса қилиб айтганда, адвокатура – давлат бошқарув органи эмас, балки шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича ўз касбий вазифаларини амалга оширадиган моҳир касб эгаларининг ҳамжамияти, фуқаролик жамиятининг муҳим элементларидан бири ҳисобланади. Зеро, мустақил адвокатура — самарали одил судловни таъминлашнинг ажралмас шартидир.

Суд процессида тарафларнинг чинакам тортишувига адвокат ва прокурор ўртасида процессуал имкониятлар тенглиги, адвокатларнинг ўз хизмат вазифаларига профессионал равишда ёндашиб, суд мажлисларида малакали тарзда иштирок этиши суд жараёнларининг шаффофлигини оширади.

Шуҳрат Шералиев,

Хуршиджон Умаров,

Наманган туманлараро

иқтисодий суди судьялари