ЯРАШУВ ИНСТИТУТИ ЖАБРЛАНУВЧИ ВА ЖАВОБГАРНИНГ ЎЗАРО ЯРАШИШИ, МАЪМУРИЙ ИШНИНГ ЭСА ТУГАТИЛИШИГА АСОС БЎЛДИ
Инсонпарварлик, бағрикенглик, кечиримлилик ва йиқилганни суяш, адашганга тўғри йўл кўрсатиш каби қадриятларни ўзида мужассам этган ярашув институти бугунги кунда миллий қонунчилигимизда ўзининг теран ифодасини топган эзгу мақсад — инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг кафолатли ҳимоясига хизмат қилмоқда.
Мустақилликнинг дастлабки йилларида суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш борасида муҳим вазифа – ўтмиш асоратларидан имкони борича тезроқ халос бўлиш, шахс, унинг яқинларига жисмоний ва маънавий азоб берадиган, унинг қадр-қимматини камситадиган жазо турлари, жазолашнинг репрессив усулларидан воз кечиш, озодликдан маҳрум қилиш ҳолларини қисқартириш ҳисобига қонунчиликнинг адолат ва инсонпарварлик тамойиллари асосида амалда қўлланишини таъминлаш зарур эди.
Шу мақсадда ривожланган демократик давлатларда муваффақиятли қўлланилиб келинаётган тамойил ва талабларга жавоб берадиган мезонлар асосида ҳуқуқбузарлик ва жазо тизими қайта кўриб чиқилиб, амалдаги Жиноят, Жиноят-процессуал ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларга янги қоидалар киритилгани, айниқса, бу борада 2001 йил 29 августдаги жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши ҳақидаги қонун муҳим аҳамиятга эга бўлганини алоҳида таъкидлаш зарур.
Ушбу қонун асосида миллий қонунчилигимизда илк бор ярашув институти жорий этилди, Жиноят кодексининг 66-1-моддасида ярашилгани муносабати билан шахсни жиноий жавобгарликдан озод қилиш назарда тутилди.
Мазкур ҳуқуқий институт жорий этилгандан буён ўтган қарийб йигирма уч йил давомида қонунчилик янада такомиллаштирилиб, уни амалда қўлланиш доираси тобора кенгайиб бораётгани — унинг вақт синовларидан муваффақиятли ўтаётгани, жиноий ҳуқуқий муносабатларни эркинлаштириш, фуқароларнинг қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилишда самарали восита сифатида хизмат қилаётганидан дарак беради.
Мазкур институт эндиликда маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги ишларда ҳам қўлланила бошланганини алоҳида таъкидлаш керак. Бунга 2021 йил 4 октябрдаги “Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига қўшимча ва ўзгартишлар киритиш ҳақида”даги қонун ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилмоқда.
Мазкур қонунга асосан, ярашилгани муносабати билан шахсни маъмурий жавобгарликдан озод қилиш асослари Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 21-2-моддасида белгилаб қўйилди. Унга кўра, 12 турдаги маъмурий ҳуқуқбузарликларни содир этган шахс ўз айбига иқрор бўлса, жабрланувчи билан ярашса ва етказилган зарарни бартараф этса, суд уни маъмурий жавобгарликдан озод қилиб, ишни тугатиши мумкин.
Шу ўринда ҳаётий мисолларга эътибор қаратсак, А. Даминов кундуз куни ўзи ёқтирадиган қизнинг яшаш уйи ёнига келиб, уни пойлаб турган. Қиз уйдан чиқиб, автомашинасига ўтираркан, эшигини ёпаётган пайтда А. Даминов унга тўсқинлик қилган. Бу ҳам етмагандек, у қизга тегажоқлик ҳам қилган. Қиз ундан нега бундай қилаётганини сўраганида, у телефон рақамини беришни сўрайди. Қиз эса, телефон рақамини бермайди, аксинча, бу ердан кетишни, уни тинч қўйишни талаб қилади. Аммо А. Даминов ўз билганидан қолмайди, қизга тегажоқлик қила бошлайди.
Шундан сўнг қиз ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идорага мурожаат қилишга мажбур бўлади…
Суд терговида А. Даминов ўзининг қилмиши оқибатини тушуниб етгани, қаттиқ пушаймон эканини билдириб, кечирим сўради.
Судда жабрланувчи А. Даминов ўзидан астойдил кечирим сўрагани учун унинг узрини қабул қилганини, улар ўзаро ихтиёрий ярашганини, ҳуқуқбузар билан ўзаро ярашиб олишгани муносабати билан маъмурий ишни тугатишни сўради.
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 21-2-моддасига мувофиқ, ушбу кодекснинг 183-моддасида назарда тутилган маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этган шахс, агар у ўз айбига чин дилдан иқрор бўлса, жабрланувчи билан ярашса ва етказилган зарарни бартараф этса, маъмурий жавобгарликдан озод этилиши белгилаб қўйилган.
Суд А. Даминов ва жабрланувчининг ярашганлик тўғрисидаги аризаларини инобатга олиб, маъмурий ишни Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 271-10-моддаси 1-бандига мувофиқ, ҳаракатдан тугатишни лозим топди.
Шунингдек, жабрланувчига ушбу иш юзасидан такроран судга шикоят қилиш ҳуқуқини йўқотганлиги тушунтирилди.
Буни баён қилишдан кўзланган мақсад шуки, агар ярашув институти амалга жорий этилмаганда, А. Даминов ҳуқуқбузар сифатида қилмишидан қанчалик пушаймон бўлмасин, барибир жазо олар, натижада оиласи, маҳалла-кўй олдида юзшувут бўлиб қоларди.
Ярашув институти уни ана шундай хижолатпазликдан халос этди ва ҳаётда ҳар қандай қилмиш жазосиз қолмаслиги тўғрисида тасаввур уйғотди.
Жаҳонгир Саидов,
жиноят ишлари бўйича
Мирзо Улуғбек туман судининг
тергов судьяси
