МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚБУЗАРЛИККА БЕПАРВОЛИК ЖИНОЯТГА ЙЎЛ ОЧАДИ
Қонунчиликдаги “жиноят” ва “ҳуқуқбузарлик” деган тушунчаларни ҳар ким турлича қабул қилади. Аниқроғи, кўпгина маъмурий ҳуқуқбузарликларга нисбатан жарима жазоси тайинланиши боис баъзилар бепарво муносабатда бўлиши ҳам учраб туради. Бу эса, ўз навбатида, ҳуқуқбузарликлар сони ортишига сабаб бўлади.
Бинобарин, амалдаги қонун ҳужжатлари такомиллаштирилиб, тегишли модда санкциясида белгиланган жазо чоралари енгилроқ деб топилганлари бўйича жавобгарлик кучайтирилмоқда. Масалан, бугунги куннинг энг долзарб масалаларидан бири бўлган йўл ҳаракати хавфсизлигини таъминлашни оладиган бўлсак, бу борадаги аксарият ҳуқуқбузарликлар ҳайдовчиларнинг йўл ҳаракати қоидаларига онгли равишда итоат этмаслиги туфайли юз бераётганини кузатиш мумкин.
Шу маънода айтганда, жорий йил 20 февралда қабул қилинган “Йўл ҳаракати хавфсизлиги тизими такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Жиноят-процессуал кодексларига ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига қўшимча ва ўзгартиришлар киритиш ҳақида”ги қонун моҳият-мазмунига кўра, ҳайдовчиларнинг масъулияти ва жавобгарлигини янада оширишга қаратилгани билан аҳамиятлидир. Хусусан, ушбу қонун билан Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг “Транспорт воситаларини мастлик ҳолатида бошқариш” дея номланган 131-моддасидаги жавобгарлик кучайтирилди. Яъни ҳайдовчиларнинг транспорт воситаларини алкоголли ичимликдан мастлик ҳолатида ёки гиёҳвандлик воситалари, уларнинг аналоглари, психотроп ёки шахснинг ақл-идрокига таъсир кўрсатувчи бошқа моддалар таъсири остида бошқариши — транспорт воситаларини бошқариш ҳуқуқидан уч йил муддатга маҳрум қилиб, базавий ҳисоблаш миқдорининг қирқ баравари миқдорида жарима солишга сабаб бўлади. Агар худди шундай ҳуқуқбузарлик транспорт воситаларини бошқариш ҳуқуқи бўлмаган шахс томонидан содир этилса, ҳайдовчи базавий ҳисоблаш миқдорининг эллик баравари миқдорида жарима жазосига тортилади ёки ўн беш сутка муддатга маъмурий қамоққа олинади.
Шу ўринда ҳаётий мисолга эътибор қаратсак, Жалақудуқ тумани Олмазор маҳалласида яшовчи Шуҳрат Муҳсинов (исм-шарифлар ўзгартирилган) 2025 йил 22 февраль куни кечки овқатланишда спиртли ичимлик ҳам истеъмол қилади. Аммо у мастлигига қарамай, “Матиз” русумли автомашинасида йўлга чиқади. Соат 19:12 ларда қўшни Қўрғонтепа туманининг Ойим маҳалласи ҳудудида автомашинасини бошқариб бораётганда, туман ИИБ профилактика инспектори томонидан тўхтатилади. Ш. Муҳсиновнинг ҳужжатларини текширар экан, ундан таралаётган спиртилик ичимлик ҳидини инспектор сезади. Шунинг учун ҳайдовчи тиббий кўрикдан ўтказилади. Оқибатда унинг мастлиги тиббий баённома билан ҳам тасдиқланади. Автомашина эса, жарима майдонига жойлаштирилади. Қолаверса, Ш. Муҳсиновга нисбатан маъмурий баённома расмийлаштирилади. Мазкур ишни кўриб чиққан суд ҳуқуқбузарни Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 131-моддаси 1-қисми билан айбдор деб топиб, уни 3 йил муддатга транспорт воситаларини бошқариш ҳуқуқидан маҳрум этди. Шу билан бирга, базавий ҳисоблаш миқдорининг қирқ баравари миқдорида, яъни ўн беш миллион сўм жарима жазоси ҳам тайинлади.
Бундан ташқари юқоридаги қонун асосида Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс “Йўл ҳаракати қоидабузарликлари бўйича ҳисобланадиган жарима баллари белгиланган миқдордан ошганлиги учун маъмурий жазо қўлланилиши” деб номланган 34-1-модда билан тўлдирилди. Унга мувофиқ, кодекснинг 125-моддаси учинчи ва бешинчи қисмларида, 126-моддасида, 127-моддаси биринчи қисмида, 128-3-моддасида, 128-4-моддаси иккинчи қисмида, 128-5, 128-6, 128-8, 128-9, 129, 130-моддаларида, 137-моддаси биринчи қисмида назарда тутилган ҳуқуқбузарликлар содир этилганлиги учун транспорт воситасининг ҳайдовчисига нисбатан мазкур моддаларда назарда тутилган асосий жазо билан бирга жарима баллари ҳам ҳисобланади. Бунда содир этилган ҳар бир ҳуқуқбузарлик учун ҳисобланадиган жарима балининг энг юқори миқдори икки баллдан ошмаслиги керак.
Жарима баллари ушбу кодекснинг 34-1-моддаси биринчи қисмида назарда тутилган ҳуқуқбузарликлардан бири биринчи марта содир этилган кундан эътиборан бир йил давомида ҳисоблаб борилади. Ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган ҳуқуқбузарликлар учун ҳисобланган жарима баллари бир йил ўтгач, транспорт воситасининг ҳайдовчисидан автоматлаштирилган тарзда ечилади.
Ҳисобланган жарима баллари бир йил давомида ўн икки баллдан ошган ҳолларда, охирги содир этилган ҳуқуқбузарлик учун ушбу кодекснинг 24 ва 28-моддаларига мувофиқ, қўшимча жазо тариқасида ҳайдовчи транспорт воситаларини бошқариш ҳуқуқидан маҳрум қилинади. Бундай ҳуқуқдан маҳрум қилиш муддати олти ойдан кам бўлмаслиги керак.
Йўл ҳаракати қоидабузарликлари бўйича ҳисобланадиган жарима баллари белгиланган миқдордан ошганлиги учун маъмурий жазо жиноят ишлари бўйича туман (шаҳар) суди томонидан қўлланилади. Транспорт воситасининг ҳайдовчисига нисбатан йўл ҳаракати қоидаларини бузганлик учун жарима балларини ҳисоблаш тартиби Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Зеро, йўл фақат қонуний ҳаракатланишни талаб қилади. Буни ҳеч бир ҳайдовчи унутмаслиги зарур.
Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, ҳуқуқбузарлик каттами-кичикми, айбдор шахс унинг моҳиятини теран англаб етиши шарт. Аксинча, бепарволик сабаб бўлиб маъмурий ҳуқуқбузарликлар бора-бора жиноятга йўл очиши ҳеч гап эмас. Жиноят эса — аянчли оқибат демакдир.
Султонмақсуд ХОЛБОТИРОВ,
жиноят ишлари бўйича
Жалақудуқ туман судининг
тергов судьяси
