АДОЛАТ ВА ИНСОНПАРВАРЛИК — ҚОНУНЧИЛИГИМИЗ АСОСИ
Халқимиз азалдан оилада фарзанд дунёга келса, унга авлодининг давомчиси, суянчи ва таянчи деб қараган ва муносиб тарбия бериш, комил инсон қилиб вояга етказишга интилган. Зеро, оилада ота-она зиммасидаги энг муқаддас бурч бу фарзандига муносиб тарбия бериб, вояга етказишдир. Аммо ҳаётда зиммасидаги оталик масъулиятидан бўйин тоблайдиган кимсалар ҳам учраб туради.
Бир қарашда, сипогина умргузаронлик қилаётган Кенжабой Матқурбонов (исм-шарифлар ўзгартирилган) ҳеч бир сабабсиз яккаю ягона фарзандидан тонди. У собиқ хотинининг ўрталаридаги вояга етмаган Ҳусниддин исмли ўғиллари учун алимент ундириш ҳақида судга мурожаат қилганидан сўнг қарши даъво аризаси киритди. Буни қарангки, у қарши даъво аризасида ҳақиқатан ҳам, 2018 йил май ойида Гўзал Норматова билан турмуш қуриб, қонуний никоҳдан ўтгани, 2019 йил 20 апрел куни туғилган фарзандига Ҳусниддин деб исм қўйишгани, лекин унинг биологик отаси эмаслигини қайд этиб, оталикни белгилаш ҳақидаги ёзувни бекор қилишни сўради.
Ўз навбатида, суд ушбу низоли масалага аниқлик киритиш мақсадида, ДНК — суд-биологик экспертизасини тайинлади. Экспертиза хулосасида Кенжабой Матқурбонов вояга етмаган Ҳусниддин Маткаримовнинг ҳақиқий отаси экани тасдиқланди.
Маълумки, амалдаги қонун ҳужжатларда ҳаётда учрайдиган ҳар қандай мураккаб масаланинг аниқ ечими ўз ифодасини топган. Хусусан, Олий суд Пленумининг 2011 йил 25 ноябрдаги “Судлар томонидан оталикни белгилашга оид ишларни кўришда қонунчиликнинг қўлланилиши тўғрисида”ги қарори 14-бандига кўра, суд зарур ҳолларда боланинг келиб чиқишини аниқлаш мақсадида ва Оила кодексининг 62-моддаси талаблари асосида ўз ташаббуси ёки тарафларнинг илтимосномаси бўйича иш юзасидан суд-тиббий экспертизаси, одам ДНКси – суд-биологик экспертизасини тайинлаши мумкин. Қолаверса, Конституциямизнинг 55-моддасида ҳар ким ўз ҳуқуқ ва эркинликларини қонунда тақиқланмаган барча усуллар билан ҳимоя қилишга ҳақли экани белгилаб қўйилган.
Бундан ташқари ҳар кимга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари ҳамда бошқа ташкилотлар, мансабдор шахсларнинг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади.
Ана шу қонуний асосларга таянган суд К. Матқурбоновнинг Гўзал Норматова ва Хива тумани Фуқаролик ҳолатлари далолатномаларини ёзиш бўлимига нисбатан оталикка эътироз билдириш ҳақидаги даъво аризасини рад этди. Шу тариқа ўз фарзандига алимент тўловидан халос бўлиш йўлини излаган отанинг ғаразли нияти чиппакка чиқди. У эндиликда вояга етмаган фарзанди тарбияси учун алимент тўловини тўлашга мажбур.
Афсуски, халқимизнинг азалий қадриятларига зид бўлган бундай салбий ҳолатлар баъзан қўни-қўшнилар орасида ҳам учраб туради. Мисол учун Ҳазорасп туманидаги Бўстон қишлоғида истиқомат қилувчи яқин қариндошлар Фозил ва Бобур Машариповлар (исм-шарифлар ўзгартирилган) мураккаб қўни-қўшничилик ҳолатига дуч келишган. Яъни улар ўзларига тегишли уйларга ўтиш-қайтиш имконидан мосуво бўлиб қолишди.
Бу ҳақида батафсилроқ фикр юритадиган бўлсак, уларга қўшни бўлган Шоҳиста Саманқулова иккала уйга айнан ўзига тегишли ҳудуд орқалигина ўтиб-қайтиш имкони мавжуд бўлса-да, қўшниларнинг бу оралиқ йўлакдан ҳаракатланишига рухсат бермаган. Шундан сўнг қўшнилар судга мурожаат қилишди. Зотан, Фуқаролик кодексининг 173-моддасига асосан, кўчмас мулк эгаси қўшни ер участкасининг эгасидан, зарур ҳолларда эса, бошқа ер участкасининг эгасидан ҳам ўзганинг ер участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш (сервитут) ҳуқуқини беришни талаб қилишга ҳақли.
Ўзганинг ер участкасидан пиёда ва транспортда ўта олишни таъминлаш, электр узатгич, алоқа ва қувур тармоқларини ўтказиш, улардан фойдаланиш, сув билан таъминлаш, шунингдек, кўчмас мулк эгасининг эҳтиёжларини сервитут белгиламай туриб таъминланиши мумкин бўлмаган бошқа эҳтиёжларини қондириш учун сервитут белгиланиши мумкин. Ер участкасига нисбатан сервитут белгиланиши унга эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқини инкор этмайди.
Сервитут унга талабгор шахс билан ўзга ер участкасининг эгаси ўртасидаги битимга мувофиқ белгиланади ва тегишли тартибда рўйхатдан ўтказилади. Сервитутни белгилаш хусусида келишувнинг имкони бўлмаса ёки унинг шартлари бўйича муросага келинмаса, баҳс уни жорий этишни талаб қилаётган шахснинг даъвоси бўйича суд томонидан ҳал этилади.
Олий суд Пленумининг 2023 йил 20 ноябрдаги “Судларда ерга оид низоларни кўришда қонунчилик ҳужжатлари нормаларини қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида”ги қарори 31-бандига кўра, судларнинг эътибори Ер кодекси талабларига биноан, ер участкасининг мулкдори, эгалик қилувчиси, фойдаланувчиси ва ижарачиси ўзганинг участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш ҳуқуқини ўрнатмасдан туриб, тегишли эҳтиёжларини қондириш имконсиз эканлигига қаратилиши зарур.
Суд Давлат кадастрлар палатаси Ҳазорасп тумани филиалининг манфаатдор тарафларга тегишли бўлган ер участкалари орасида пиёда ва автотранспортда кириб-чиқиш учун очиқ майдон мавжуд эмаслиги, бунинг учун эни 5 ва узунлиги 36 метрни ташкил этувчи 180 квадрат метр саҳнли йўлакка эҳтиёж борлиги ҳақидаги хулосасини эътиборга олган ҳолда Машариповлар ўз хонадонларига кириб-чиқиш учун Ш. Саманқуловага қарашли ер участкаси ҳудудидан 180 квадрат метр майдонни чекланган тарзда фойдаланиш ҳуқуқи (сервитут) бўйича ажратиб бериш тўғрисида ҳал қилув қарори қабул қилди. Унда Ш. Саманқулованинг зиммасига қайд этилган ҳажмдаги ер майдонини Машариповларга чекланган тарзда фойдаланиш учун ажратиб бериш мажбурияти юклатилди.
Хулоса ўрнида айтиш керакки, амалдаги қонунчилигимизда ижтимоий адолат ва инсонпарварлик тамойилларининг ўз ифодасини топгани аҳоли турмуш тарзида келиб чиқадиган турли хил низоларга ўз вақтида самарали ечим топишга асос бўлмоқда.
Ғайрат МАТЁҚУБОВ,
фуқаролик ишлари бўйича
Боғот туманлараро
суди раиси,
Абдулла СОБИРОВ,
журналист
