ЯНГИ ПЛЕНУМ ҚАРОРИ ҚОНУНЛАРНИ БИР ХИЛДА ТЎҒРИ ҚЎЛЛАШ ВА ЯГОНА СУД АМАЛИЁТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШГА ХИЗМАТ ҚИЛАДИ
Маълумки, ер участкасини қонунга хилоф равишда эгаллаш, ер бериш тартибини бузиш, айниқса, суғориладиган ер участкасига бўлган ҳуқуқни сотиш ёхуд қонунга хилоф равишда бошқача тарзда ўзга шахсга бериш билан боғлиқ жиноятлар нафақат ҳозирги, балки келажак авлод манфаатларига ҳам жиддий зарар етказиши билан ўта хавфли ҳисобланади.
Афсуски, суд амалиёти таҳлиллари ер билан боғлиқ жиноятлар турлича малакаланаётгани, айрим ҳолларда талон-торож сифатида баҳоланаётгани, рағбатлантирувчи нормани қўллашда, жиноят натижасида етказилган зарарни ундириш ва муаммоли ер масаласини ҳал қилиш борасида тафовутлар мавжудлигини кўрсатмоқда.
Ер тўғрисидаги қонунчиликни бузиш билан боғлиқ жиноятларга қарши курашиш самарадорлигини ошириш зарурати суд, прокуратура ҳамда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар учун қонунчиликни бир хил талқин қилган ҳолда тўғри қўлланишини таъминлашни, бу эса, ўз навбатида, бу борада муҳим раҳбарий кўрсатмалар ишлаб чиқишни тақозо этди.
Шу мақсадда 2024 йил 16 декабрда Олий суд Пленуми томонидан “Ер тўғрисидаги қонунчиликни бузиш билан боғлиқ жиноят ишлари бўйича суд амалиётининг айрим масалалари тўғрисида”ги қарор қабул қилинди.
Қарорда ер участкасини ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш, ер бериш тартибини бузиш, суғориладиган ер участкасига ёки унинг бир қисмига бўлган ҳуқуқни сотиш ёхуд қонунга хилоф равишда бошқача тарзда ўзга шахсга бериш жиноятларининг зарурий белгилари, уларни малакалашнинг ўзига хос жиҳатлари ва ўхшаш таркибли жиноятлардан фарқлари ҳақида батафсил тушунтириш берилди.
Хусусан, қарорда Жиноят кодексининг 229-1-моддаси диспозициясида назарда тутилган ер участкасини ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш тушунчасига тариф берилди. Унга кўра, қонунчиликда белгиланган тартибда ажратилмаган, шу жумладан, реализация қилинган ер участкасининг чегаралари ваколатли органлар томонидан жойнинг ўзида белгиланмаган, ер участкасига бўлган ҳуқуқни тасдиқлайдиган ҳужжатлар берилмаган ҳолда фойдаланишда ифодаланиши, ушбу ҳаракатлар Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 60-моддаси билан маъмурий жазо қўллаш тўғрисидаги қарор чиқарилган пайтдан бошлаб, бир йил мобайнида содир этилиши жиноий жавобгарликка тортишнинг зарурий шарти сифатида кўрсатилди.
Қарорнинг 5-бандида суғориладиган ер участкаларини уларда қурилиш ишларини амалга оширган ҳолда ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш ушбу ер майдонларида ҳеч қандай ҳуқуқий асосга эга бўлмасдан қурилиш ишларини амалга оширишда ифодаланиши, жиноят аниқланган пайтдан бошлаб тамом бўлган, деб ҳисобланиши ҳақида раҳбарий тушунтириш берилди.
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 60-моддасида ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган, ажратилган ер участкасига туташ бўлган ва туташ бўлмаган ер участкаларида қурилиш ишларини амалга ошириш учун жавобгарлик белгиланган бўлиб, мазкур норма Жиноят кодексининг 229-1-моддаси 2-қисми диспозицияси билан ўхшашдир.
Тергов ва суд органлари томонидан бу каби қилмишларни баҳолашда хатоликларга йўл қўйилишининг олдини олиш учун ушбу ҳуқуқбузарлик ва жиноят ўртасидаги фарқни аниқ кўрсатиш зарурати мавжуд эди.
Пленум қарорида бу масалага алоҳида эътибор қаратилиб, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 60-моддаси 3-қисмида суғориладиган ер участкалари тоифасига кирмайдиган ва ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган, ажратилган ер участкасига туташ бўлган ҳамда туташ бўлмаган ерларда қурилиш ишларини амалга оширганлик учун жавобгарлик назарда тутилганлиги, агар суғориладиган ер участкалари уларда қурилиш ишларини амалга оширган ҳолда ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган бўлса, айбдорнинг ҳаракати Жиноят кодексининг 229-1-моддаси 2-қисми билан квалификация қилиниши ҳақида судларга тушунтириш берилди.
Суғориладиган ерларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олиб, унда қурилиш ишларини амалга оширганлик ҳолатида қилмишни жиноятлар мажмуи тарзида квалификация қилиш ва ўхшаш таркибли жиноятлардан фарқининг аниқ чегарасини белгилаш муҳимдир.
Қарорнинг 7-бандида ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган суғориладиган ер майдонида қурилиш ишлари амалга оширилиб, қурилиш объекти сотилса, қилмиш Жиноят кодексининг 229-1-моддаси 2-қисми ва 168-моддаси тегишли қисми билан жиноятлар мажмуи тарзида квалификация қилиниши; 8-бандида эса, ушбу ер участкаси қурилиш ишлари амалга оширилмаган ҳолда ўзга шахсга сотилса, қилмиш фирибгарлик сифатида Жиноят кодексининг 168-моддаси тегишли қисми билан квалификация қилиниб, Жиноят кодексининг 229-1-моддаси 2-қисми билан қўшимча квалификация қилиш талаб этилмаслиги белгиланди.
Жиноят кодексининг 197-моддасида ер эгалари, ердан фойдаланувчилар ёки ижарачилар ўзларига ажратилган ер, ер ости бойликларидан фойдаланиш шартларини ёки уларни муҳофаза қилиш талабларини бузиши оғир оқибатларга (масалан, балиқ ҳовузини барпо қилган, тупроғини сотган ҳолатда ерни нобудгарчиликка олиб келган ва шу каби бошқа ҳолатларга) олиб келганлиги учун жавобгарлик белгиланган бўлиб, Пленум қарорининг 9-бандида судларга агар суғориладиган ердан фойдаланувчилар (фермер, деҳқон хўжалиги ва бошқалар) фойдаланиш шартларини бузган ҳолда қурилиш ишларини амалга оширса, уларнинг ҳаракатлари Жиноят кодексининг 197-моддаси билан эмас, балки 229-1-моддаси 2-қисми билан квалификация қилиниши ҳақида тушунтириш берилди.
Шу билан бирга, суғориладиган ер майдонининг эгаси, мисол учун фермер хўжалиги раҳбари бошқа шахс томонидан суғориладиган ер майдонида қурилиш ишларини амалга оширилишига йўл қўйса, унинг ҳаракатлари тегишли асослар бўлган тақдирда, суғориладиган ерларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олишга йўл қўймаслик бўйича, шу жумладан, ер участкаси ўзбошимчалик билан эгаллаб олинганлиги факти тўғрисида ваколатли органларни хабардор этиш чораларини кўрмаслик сифатида Жиноят кодексининг 197-1-моддаси тегишли қисми билан квалификация қилиниши лозимлиги белгиланди.
Пленум қарорида тушунтириш берилаётган яна бир норма Жиноят кодексининг 229-4-моддаси бўлиб, унинг 12-бандида ер бериш тартибини бузиш деганда, ер участкаларини мулк қилиб бериш (реализация қилиш), улардан доимий фойдаланиш ва уларни ижарага беришнинг қонун ҳужжатларида белгиланган тартибига риоя этмаслик тушунилиши, суд ҳукмида айнан қайси тартиб бузилганлиги аниқ кўрсатилиши зарурлиги; 13-бандида эса, Жиноят кодексининг 229-4-моддасида назарда тутилган жиноятнинг субъекти ер бериш тартибига риоя қилиши лозим бўлган шахслар ҳисобланиши, ушбу жиноятни содир қилишда иштирок этган, бироқ жиноят субъекти ҳисобланмайдиган шахсларнинг қилмиши иштирокчилик сифатида Жиноят кодексининг 28,229-4-моддаси тегишли қисми билан квалификация қилиниши зарурлиги кўрсатилди.
Айтиш керакки, 2024 йил 15 ноябрда қабул қилинган қонунга мувофиқ Жиноят кодексининг 229-4-моддаси 2-қисми “в” банд билан тўлдирилиб, унда жиноятни бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этганлик жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолат сифатида назарда тутилди.
Пленум қарорининг 16-бандида ушбу банд билан квалификация қилишда судлар томонидан эътибор қаратилиши лозим бўлган ҳолатлар кўрсатиб ўтилди.
Тушунтиришларга кўра, бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб ер бериш тартибини бузиш жиноятини Жиноят кодексининг 229-4-моддаси 2-қисми “в” банди билан квалификация қилишда, ҳар қайси иштирокчининг жиноятда иштирок этганлик даражаси ва хусусиятини аниқлаш, олдиндан тил бириктириш бўлган-бўлмаганлиги ва улар ўртасида вазифалар ўзаро тақсимланган-тақсимланмаганлигини синчиклаб текшириш лозим, шунингдек, ер бериш тартибини бузишда бевосита иштирок этган ва ер бериш тартибига риоя қилиши лозим бўлган икки ёки ундан ортиқ шахснинг ҳаракатлари Жиноят кодексининг 229-4-моддаси 2-қисми “в” банди билан квалификация қилинади, ер бериш тартиби бузилишида бевосита иштирок этмаган, бироқ ушбу тартибни бузиб, ер ажратилишига кўмаклашган бошқа шахсларнинг ҳаракатлари Жиноят кодексининг 28,229-4-моддаси тегишли қисми бўйича квалификация қилинади.
Жиноят кодексининг 229-6-моддасида суғориладиган ер участкасига ёки унинг бир қисмига бўлган ҳуқуқни сотиш ёхуд қонунга хилоф равишда бошқача тарзда ўзга шахсга берганлик учун жавобгарлик белгиланган бўлиб, тергов органлари ва судлар томонидан суғориладиган ер участкасини сотиш ва қонунга хилоф равишда бошқача тарзда ўзга шахсга бериш тушунчасини талқин қилиш, ушбу жиноятни квалификация қилиш, жиноий жавобгарликка тортилиши лозим бўлган шахслар доирасини белгилашда ягона амалиёт мавжуд эмас.
Амалиётни бирхиллаштириш ва қонуннинг тўғри қўлланилишини таъминлаш мақсадида, Пленум қарорининг 17-бандида, суғориладиган ер участкасига ёки унинг бир қисмига бўлган ҳуқуқни сотиш деганда, уни бошқа шахсларга моддий манфаат ёки бошқа ҳақ эвазига ўтказиш; қонунга хилоф равишда бошқача тарзда ўзга шахсга бериш деганда, суғориладиган ер участкасини ёки унинг бир қисмини ҳуқуқи бўлмаган шахснинг тўлиқ эгалигига, вақтинча фойдаланишга ёхуд бошқача тарзда фойдаланишга топшириш тушунилиши, 19-бандида суғориладиган ер участкасига ёки унинг бир қисмига бўлган ҳуқуқни сотган ёхуд қонунга хилоф равишда бошқача тарзда ўзга шахсга берган ҳар қандай шахс бўлиши мумкинлиги ҳақида тушунтириш берилди.
Хулоса ўрнида айтганда, Пленум қарорида ер билан боғлиқ жиноят ишларини кўриш юзасидан батафсил тушунтиришлар берилгани бу тоифадаги ишларни кўриш жараёнида одил судловни таъминлаш билан бирга, суд амалиётини бирхиллаштириш, қонунларни аниқ ва тўғри қўллашга хизмат қилади.
Элбек Турғунбоев,
Олий суд судьяси
