ҚАРЗДОРЛИК ҲАҚИДАГИ ДАЛИЛЛАР АСОССИЗ АЙБЛОВГА САБАБ БЎЛГАНИ ҲАҚИДА
Аввало шуни қайд этиш жоизки, Жиноят кодексининг 9-моддасида шахс қонунда белгиланган тартибда айби исботланган ижтимоий хавфли қилмишлари учунгина жавобгар бўлиши белгиланган. Бироқ ҳаётда баъзан турли хил тушунмовчиликлар ҳам учраб туради.
Мисол учун Зумрад опа Ҳайитмуродова (исм-шарифлар ўзгартирилди) ёши бир жойга борганда, яна ким денг, узоқ йиллар ўқитувчи бўлиб ишлаб, пенсияга чиққан аёл фирибгарлик жиноятини содир этганликда айбланиб, суднинг қора курсисида ўтиришига тўғри келди.
Фарзандлар вояга етиб, харажатлар кўпайгач, З. Ҳайитмуродова ўзига таниш савдо-сотиқ билан шуғулланувчилардан қарзга пулини бўлиб-бўлиб, устама фоизи билан тўлаш шартига келишиб, товар-моддий бойликларини олади.
З. Ҳайитмуродова дастлаб 2020 йилда фарзандларига зарур кийим-кечакларни шу тарзда пулини бўлиб тўлаш шарти билан олган, қарзни вақтида узганди.
2022 йилнинг мартидан – 2023 йилнинг сентябрь ойи оралиғида Н. Оқиловадан 1 миллион 650 минг сўмлик кийим-бош, Н. Қодиржоновадан 9 миллион 720 минг сўмлик уй-рўзғор буюмлари, Т. Шодиевадан 10 миллион 50 минг сўмлик кийим-кечаклар, Д. Абдуносировадан 7 миллион 500 минг сўмлик заргарлик буюмлари, Н. Аҳатқуловадан 11 миллион сўмлик уй-рўзғор маиший техника воситаларини ўзаро келишув асосида харид қилади.
Зумрад опа дўкон эгаларига ҳар ойда учрашиб, уч юз-тўрт юз минг, ҳатто баъзида олти юз минг сўмгача тўлаб, қарз дафтарига бу ҳақда ёздириб келаётганди. Аммо З. Ҳайитмуродованинг кутилмаганда чиқимлари кўпайиб, бир неча ой қарзни қайтаролмай қолади. Бошқалар каби Д. Абдуносировадан заргарлик буюмлар учун олинган қарз ҳали узилмаганди.
Шунда Д. Абдуносировага кимдир “Зумрад опа сизларни алдаб юрибди, пулларингизни қолган қисмини энди ололмайсизлар” деган гапни айтади.
У, ўз навбатида, бу гапни Н. Оқилова, Н. Қодиржонова,Т. Шодиева ва Н. Аҳатқуловаларга етказади. Улар биргалашиб, ички ишлар идорасига З. Ҳайитмуродова товар-моддий бойликларини фирибгарлик йўли билан алдаб олгани ҳақида ариза ёзишади…
Ортиқча харажатлардан тезроқ қутулиб, қарзларини камайтириш ташвишида юрган З. Ҳайитмуродовани терговга чақиришади.
Дўкондорларнинг ҳақини еб кетиш нияти йўқлигини, қарзни қайтариш фақат бироз кечикаётганини айтса-да, гапига ҳеч ким қулоқ солмайди, унга нисбатан қўзғатилган жиноят иши судга оширилади.
Жиноят ишлари бўйича Жиззах шаҳар суди судланувчи З. Ҳайитмуродовани Жиноят кодексининг 168-моддаси 3-қисми “б” банди билан айбдор деб топиб, Жиноят кодексининг 57-моддасини қўллаб, унга нисбатан базавий ҳисоблаш миқдорининг 100 баравари – 33 миллион сўм жарима жазоси тайинлайди. Мазкур иш Жиззах вилоят суди жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати апелляция инстанциясида ҳам кўриб чиқилиб, 2024 йил 4 июнь кунги ажрим билан суд ҳукми ўзгаришсиз қолдирилади.
Жиззах вилоят суди жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати тафтиш инстанциясининг очиқ суд мажлисида судланувчи З. Ҳайитмуродованинг тафтиш тартибидаги шикояти жабрланувчилар Н. Оқилова, Н. Қодиржонова, Т. Шодиева, Д. Абдуносирова ва Н. Аҳатқуловлар иштирокида кўриб чиқилди. Судлов ҳайъати суд ҳукмини бекор қилиб, З. Ҳайитмуродовага нисбатан оқлов ҳукми чиқаришни ва шикоятни қаноатлантиришни лозим топди.
Айтиш керакки, Жиноят процессуал кодексининг 22-моддасига кўра, суд жиноят юз берганлиги, унинг содир этилишида ким айбдорлиги, шунингдек, у билан боғлиқ барча ҳолатларни аниқлаши шартлиги, иш бўйича исботланиши лозим бўлган барча ҳолатлар синчковлик билан, ҳар томонлама, тўла ва холисона текшириб чиқилиши керак. Ишда юзага келадиган ҳар қандай масалани ҳал қилишда айбланувчини ёки судланувчини ҳам фош қиладиган, ҳам оқлайдиган, шунингдек, унинг жавобгарлигини ҳам енгиллаштирадиган, ҳам оғирлаштирадиган ҳолатлар аниқланиши ва ҳисобга олиниши лозим.
Олий суд Пленумининг 2014 йил 23 майдаги “Суд ҳукми тўғрисида”ги 7-сонли қарори 4-бандида, иш бўйича ҳукм иш материалларида маълум бўлиб қолган барча камчиликлар тўлдирилгандан кейингина чиқарилиши мумкинлиги, иш бўйича исботланиши лозим бўлган барча ҳолатлар синчковлик билан, ҳар томонлама, тўлиқ ва холисона текшириб чиқилиши кераклиги, судланувчининг жиноятни содир қилганлигини ҳам фош қиладиган, ҳам оқлайдиган ҳар бир далил, Жиноят-процессуал кодексининг 95-моддасига мувофиқ, ишга алоқадорлиги, мақбуллиги ва ишончлилиги нуқтаи назаридан баҳоланиши лозимлиги раҳбарий тушунтириш сифатида берилган.
Шунингдек, Жиноят-процессуал кодексининг 463-моддасига кўра, айблов ҳукми тахминларга асосланган бўлиши мумкин эмас ва фақат судланувчининг жиноят содир этишда айбли эканлиги суд муҳокамаси давомида исбот қилинган тақдирдагина чиқарилади. Айблов ҳукмига жиноят содир этилишининг иш бўйича барча мумкин бўлган ҳолатларини текшириш, иш материалларида маълум бўлиб қолган барча кам-кўстни тўлдириш, юзага келган ҳамма шубҳа ва қарама-қаршиликларга барҳам бериш натижасида йиғилган ишончли далилларгина асос қилиб олиниши лозимлиги белгиланган.
Аммо юқорида баён қилинган жиноят ишини кўришда биринчи босқич суди ва апелляция инстанцияси суди иш бўйича қайд этилган юқоридаги қонун талаблари ва Олий суд Пленум қарорлари тушунтиришларига риоя қилмаган. З. Ҳайитмуродованинг айблилик масаласини ҳал қилишда иш бўйича исботланиши лозим бўлган барча ҳолатларни синчковлик билан, ҳар томонлама, тўлиқ ва холисона текшириб чиқмасдан, ишда ҳам оқлайдиган, шунингдек, унинг жавобгарлигини ҳам енгиллаштирадиган, ҳам оғирлаштирадиган ҳолатларни аниқламасдан, қарздорлиги ҳақидаги далилларни уни жиноий жавобгарликка тортиш учун асос қилиб олишган.
Ушбу далиллар З. Ҳайитмуродованинг қарздорлиги ҳолати фуқаролик-ҳуқуқий муносабат тартибида исботланишига ҳам асос бўлишига эътибор қаратмасдан унга нисбатан айблов ҳукми чиқарган, деган тўхтамга келди.
Тафтиш инстанциясида сўроқ қилинган барча жабрланувчилар судланувчи З. Ҳайитмуродова келишувга кўра, устама фоизи билан қайтариш шарти билан олган товар-моддий бойликлар учун баъзи ойларда беш юз – олти юз минг сўмгача тўлаганлиги, ҳозирда қарзи қолмаганлигини айтиб, кўрсатма берди.
Ушбу ҳолатлар З. Ҳайитмуродованинг оғзаки битим ва ёзма тилхат асосидаги ўзаро олди-сотди қарз муносабатларида Н. Оқилова, Н. Қодиржонова, Т. Шодиева, Д. Абдуносирова ва Н. Аҳатқуловага тегишли бўлган мулкини алдаш ёки ишончни суиистеъмол қилиш йўли билан қўлга киритиш мақсади бўлмаганидан далолат беради.
Шу ўринда Олий суд Пленумининг 2023 йил 23 июндаги “Фирибгарликка оид ишлар бўйича суд амалиёти тўғрисида”ги қарори 8-банди мазмунини айнан келтирамиз.
Унда қайд этилишича, агар шахс ўзаро ихтиёрий ёзма битим, келишувлар (қарз шартномаси, тилхат, кафолат хати ва бошқалар) асосида ўз зиммасига олган мажбуриятларини уни ижро этиш жараёнида юзага келган айрим объектив сабабларга кўра, (масалан, мулкий ночорлиги, шартнома тузишда тарафлар учун асос бўлган вазиятнинг жиддий ўзгариши, оғир касаллиги, фавқулодда ҳолат туфайли) бажара олмаса ёки ўзганинг мулкини эгаллашга нисбатан қасд мавжудлигини исботлашнинг имкони бўлмаса, бундай ҳолатлар фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиққан низо сифатида баҳоланиб, фуқаролик, иқтисодий суд иши юритуви тартибида ҳал этилиши лозим.
Худди шунингдек, ушбу Пленум қарорининг 10-бандида суриштирув, дастлабки тергов органлари ва судларнинг эътибори шунга қаратилсинки, қонун талабларига мувофиқ тузилган битимлар, шартномаларга асосланган фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятларни бажармаслик ҳам, бундай ҳолда ўзгалар мулкини эгаллашда ҳуқуққа хилофлилик белгиси бўлмаганлиги туфайли фирибгарлик деб баҳоланиши мумкин эмас, чунки мулк битим, шартнома бўйича бир тарафдан иккинчи тарафга, жумладан, тарафлар учун ўзаро моддий манфаатни назарда тутувчи муайян шартлар билан берилади, деб алоҳида кўрсатиб ўтилган. Қонун талабларига мувофиқ тузилган фуқаролик-ҳуқуқий битим, шартнома бўйича жиноят белгилари мавжуд бўлмаган барча ҳолларда, низо фуқаролик, иқтисодий ишлар бўйича суд томонидан кўриб чиқилиши лозим.
Бундан ташқари Жиноят кодексининг 168-моддасида, жиноят объектив томонининг зарурий белгиси алдаш ёки ишончни суиистеъмол қилиш йўли билан ўзганинг мулкини ёки мулкига бўлган ҳуқуқини қўлга киритиш ҳисобланиши кўрсатилган. Субъектив томондан фирибгарлик фақат тўғри қасд орқали содир этилади. Шахс ўз қилмишининг ижтимоий хавфли хусусиятини англаган, унинг ижтимоий хавфли оқибатларига кўзи етган ва уларнинг юз беришини истаган бўлса, бундай қилмиш тўғри қасддан содир этилган деб топилиши Жиноят кодексининг 21-моддаси 3-қисмида белгилаб қўйилган.
Юқорида баён этилганлардан ҳам кўриниб турибдики, қонун мазмунига кўра, З. Ҳайитмуродованинг ҳаракатларини фирибгарлик сифатида малакалаш учун Н. Оқилова, Н. Қодиржонова, Т. Шодиева, Д. Абдуносирова ва Н. Аҳатқулованинг мулкини олиш чоғида уларни ўзлаштириш нияти, мақсади бўлиши лозим эди.
Ишда аниқланган ҳолатлардан кўринишича, З. Ҳайитмуродова исм-шарифлари тилга олинган фуқаролар билан ўзаро ихтиёрий битим тузган ва уларнинг маҳсулотларининг бир қисмига олдиндан, қолган қисмига эса, муайян муддатга бўлиб-бўлиб пул тўлашга келишган. Ўз зиммасига олган мажбуриятларини қисман бажарган. Уни ижро этиш жараёнида, оилавий шароити туфайли, ўз муддатида қисман бажара олмагани сабабли ўртада низоли муносабат келиб чиққан.
Судланувчининг Н. Оқилова, Н. Қодиржонова, Т. Шодиева, Д. Абдуносирова ва Н. Аҳатқуловадан нарса-буюмларни устига 15-20 фоиз қўйилган нарх асосида пулини ойма-ой бўлиб тўлаш шарти билан олдиндан бир қисмини тўлаган ҳолда сотиб олиб, кейинги мажбуриятларини ойма-ой бажариб, маълум муддат, оилавий шароити туфайли, мажбуриятларини қисман бажара олмаганлик ҳолатида фуқароларнинг ишончига кирмаган, алдамаган, уларнинг ишончини суиистеъмол қилмаган.
Тергов органи ва судлар З. Ҳайитмуродовани Жиноят кодексининг 168-моддаси билан айблаш учун унинг қилмишида ушбу жиноят таркиби зарурий белгиси, объектив томони, яъни ўзганинг мулкини алдаш ёки ишончни суиистеъмол қилиш йўли билан қўлга киритиш мақсади, субъектив томони тўғри қасднинг мавжуд эмаслигига эътибор қаратмасдан, асоссиз айблаган.
Тафтиш инстанцияси суди юқоридаги асосларга кўра, З. Ҳайитмуродовага нисбатан чиқарилган суд қарорларини қонуний, асосли ва адолатли ҳамда уни Жиноят кодексининг 168-моддаси 3-қисми “б” банди билан айблаб бўлмайди, деб ҳисоблади.
Бинобарин, Зумрад Ҳайитмуродованинг тафтиш тартибидаги шикояти қаноатлантирилди. Унинг ҳаракатларида Жиноят кодекснинг 168-моддаси 3-қисми «б» бандида назарда тутилган жиноят таркиби бўлмаганлиги сабабли у Жиноят процессуал кодексининг 83-моддаси 2-бандига асосан, айбсиз деб топилди ва оқланди.
Мухтасар айтганда, Жиноят-процессуал кодексига тафтиш тартибида иш юритиш институтининг киритилгани, гувоҳи бўлганингиздек, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари ҳимоясига хизмат қилмоқда. Шу билан бир қаторда, тафтиш инстанцияси суди биринчи босқич ҳамда апелляция инстанцияси суди томонидан йўл қўйилган хато ва камчиликлар ўз вақтида бартараф этилишини таъминламоқда.
Дарвоқе, оқлов ҳукмидан кўнгли ёришган З. Ҳайитмуродова мамлакатимизда инсон ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари суд орқали адолатли ҳимоя қилинаётганидан бениҳоя мамнун бўлди.
Қаҳрамон ХОЛМУРОДОВ,
Жиззах вилояти суди
жиноят ишлари бўйича судьяси,
Абдуҳамид ХУДОЙБЕРДИЕВ,
журналист
