СУД ЖАРАЁНИДА ВАКИЛЛАРНИНГ ҲУҚУҚЛАРИНИ КЕНГАЙТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ
Сўнгги йилларда фуқароларнинг ҳуқуқ, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқини таъминлашга қаратилган муҳим чора-тадбирлар қатъият билан амалга оширилмоқда. Бу борада адвокатура институти, унинг фаолияти нафақат юридик ёрдам кўрсатиш борасида, балки одил судловни амалга оширишда ҳам муҳим ўрин тутади.
“Ўзбекистон – 2030” стратегиясида қонун устуворлигини таъминлашда суд-ҳуқуқ тизимида амалга оширилиши лозим бўлган бир қатор муҳим вазифалар белгилаб берилган. Бу ўринда, жумладан, адвокатура институтини ўзини ўзи бошқарадиган тизимга айлантириш, унинг давлат органлари ва бошқа тузилмалардан чинакам мустақиллигини таъминлаш, адвокатлар малакасини оширишнинг замонавий ва халқаро стандартларга мос келувчи ва муқобиллик тамойилига асосланган тизимини жорий этиш ва адвокатлар сонини 2 минг нафарга кўпайтириш ҳақида сўз бормоқда.
Маълумки, маъмурий суд ишини фуқаролар шахсан ўзлари ёки вакиллари орқали юритишга ҳақли. Фуқаронинг ишда шахсан иштирок этиши уни иш бўйича вакилга эга бўлиш ҳуқуқидан маҳрум қилмайди.
Фуқароларнинг суд процессида иштирок этувчи вакиллари икки турга бўлинади. Булар: қонуний вакил ва шартнома бўйича иш олиб борадиган ихтиёрий вакил. Судда иш юритиш бўйича вакил сифатида профессионал фаолият билан фақат адвокатлар шуғулланиши мумкин.
Малакали юридик ёрдамга бўлган эҳтиёжни адвокатура институтини ҳар томонлама ривожлантирмасдан туриб таъминлаб бўлмайди. Шунинг учун янги таҳрирдаги Конституциямизга адвокатурага оид алоҳида боб киритилди. Ушбу бобдаги 141-моддага кўра, жисмоний ва юридик шахсларга малакали юридик ёрдам кўрсатиш учун адвокатура фаолият кўрсатади. Адвокатура фаолияти қонунийлик, мустақиллик ва ўзини ўзи бошқариш принципларига асосланади.
Бу конституциявий нормалар орқали барчага тенг малакали юридик ёрдам кафолатланмоқда. Бинобарин, малакали юридик ёрдам тегишли малака ва лицензияга эга адвокатлар томонидан амалга оширилади.
Таъкидлаш керакки, жорий йил 27 февралда қабул қилинган “Давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тўғрисида”ги қонун айни соҳадаги ислоҳотларнинг изчил давоми бўлди. Ушбу қонун қабул қилинганлиги муносабати билан амалдаги айрим қонун ҳужжатларига тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди.
Жумладан, Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекснинг 60-моддаси аризачига нисбатан юридик ёрам кўрсатилишига оид нормалар билан тўлдирилди. Мазкур нормаларга асосан суд аризачининг илтимосига кўра, “Давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тўғрисида”ги қонунга мувофиқ, давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатадиган адвокатнинг иштирок этишини таъминлаш чораларини кўриши шарт.
Бунда давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатадиган адвокат жалб этиладиган пайтга қадар суд ишнинг муҳокамасини кейинга қолдириши ва адвокатнинг ишда иштирок этиши тасдиқланган пайтдан эътиборан унга ишга киришиш учун камида тўрт соат вақт берилиши керак эканлиги ҳам белгиланди.
Шунингдек, “Давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тўғрисида”ги қонуннинг 9-моддасида давлат ҳисобидан юридик ёрдам олиш ҳуқуқига эга бўлган жисмоний шахсларнинг рўйхати белгиланган. Унда кам таъминланган аризачилар маъмурий ишлар бўйича мазкур ҳуқуққа эга эканлиги кўрсатилган.
Қонунчиликдаги ушбу янгиликнинг аҳамияти шундаки, эндиликда инсон ҳуқуқ ва эркинликларидан бири бўлган малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқини таъминлашнинг процессуал ҳуқуқий асослари қонунчиликка киритилди. Зеро, янги таҳрирдаги Конституциямизнинг 29-моддасида инсоннинг шахсий ҳуқуқларидан бири сифатида белгиланган ҳар кимга малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқи кафолатланиши, қонунда назарда тутилган ҳолларда юридик ёрдам давлат ҳисобидан кўрсатилиши қатъий белгиланган.
Шу ўринда бу борада ўзимизнинг баъзи таклифларимизни билдирмоқчимиз. Гап шундаки, ушбу ҳуқуқ маъмурий суд ишларини юритиш иштирокчиларидан бири бўлган учинчи шахсларга ҳам татбиқ қилиниши қонунчиликда белгиланса, мақсад мувофиқ бўларди. Чунки процессуал қонунчиликка кўра, учинчи шахслар икки турга: мустақил талаблар билан арз қилувчи ва мустақил талаблар билан арз қилмайдиган шахсларга бўлинади.
Низо предметига нисбатан мустақил талаблар билан арз қилмайдиган учинчи шахслар аризачи ёки жавобгар томонидан ишга киришади. Улар жавобгар томонидан ишга киришган ҳолларда аризачининг ҳуқуқларидан фойдалана олмайди.
Учинчи шахслар – кўрилаётган маъмурий иш уларнинг ҳуқуқлари ёки мажбуриятларига таъсир кўрсатиши мумкин бўлган шахслардир. Шу омилни инобатга олган ҳолда, уларга ҳам давлат ҳисобидан юридик ёрдам олиш ҳуқуқи назарда тутилса, мақсадга мувофиқ бўларди.
Мухтасар айтганда, “Давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тўғрисида”ги қонуннинг 9-моддасида фуқаролик ишлари бўйича кам таъминланган даъвогар ва жавобгарлар давлат ҳисобидан юридик ёрдам олиш ҳуқуқига эга эканлигининг белгиланганлиги ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Зеро, ушбу йўналишдаги ислоҳотлар адвокатуранинг жамиятдаги нуфузини оширишга, одил судловга эришишда тарафларнинг тенглиги ва тортишувчанлиги принципини мустаҳкамлашга, суд ва тергов жараёнида адвокатлар ваколатларининг тўлақонли амалга оширилишига, пировардида фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликлари ҳимоясининг янада кучайтирилишига хизмат қилади.
Умида Нишонова,
Наманган вилояти
маъмурий суди судьяси
