КЕЛИШУВ ИНСТИТУТИ МАЪМУРИЙ СУД ИШЛАРИНИ ЮРИТИШДА ҚАНДАЙ ЎРИН ТУТАДИ?
Маълумки, давлат органларида низоларни судгача кўриб чиқишнинг ягона тизимини яратиш, медиация, ҳакамлик судлари ва халқаро арбитражларни фуқаролар ҳамда тадбиркорларнинг ишончига сазовор бўладиган низоларни ҳал этувчи самарали муқобил институтларга айлантиришни тақозо этди.
Шу муносабат билан 2019 йил 20 мартда бу борада янги қонун қабул қилинди. Унга кўра, Фуқаролик процессуал ва Иқтисодий процессуал кодексларига медиатив келишув иститути киритилиб, ишларни медиатив келишув асосида ҳал қилиш тартиби жорий этилди.
Ўз навбатида, Президентимиз томонидан 2020 йил 17 июнда қабул қилинган “Низоларни муқобил ҳал этишнинг механизмларини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорнинг асосий мақсади — жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш, низоларни ҳал қилишнинг муқобил имкониятларини кенгайтириш, шунингдек, судларда иш ҳажмини мақбуллаштиришда медиация институти, ҳакамлик судлари ва халқаро арбитражларнинг ролини тубдан оширишга қаратилган.
Суд-ҳуқуқ тизимидаги шиддатли ислоҳотлар фуқаролар ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш борасида маъмурий судларда янги институтни амалиётга татбиқ этиш заруратини келтириб чиқарди. Бу ўринда, албатта, келишув институти ҳақида сўз бормоқда.
Шу сабабли 2023 йил 26 апрелдаги қонунга мувофиқ, Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекс “Келишув битими” деб номланувчи 151-боб билан тўлдирилди.
Қонунга кўра, тарафлар маъмурий суд ишларини юритишнинг барча босқичларида ва суд ҳужжатини ижро этиш жараёнида низони келишув битимини тузган ҳолда тўлиқ ҳажмда ёки қисман ҳал этиши мумкин.
Тарафларнинг келишуви ихтиёрийлик, ҳамкорлик ва тенг ҳуқуқлилик принциплари асосида амалга оширилади.
Маъмурий суд ишларини юритишдаги келишув битими фуқаролик ҳамда процессуал кодексларда назарда тутилган келишув битимидан фарқ қилади. Хусусан, келишув битими Фуқаролик процессуал ва Иқтисодий процессуал кодекслар талаби бўйича судда кўрилаётган ҳар қандай низо юзасидан тузилиши мумкин бўлса, Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексда ушбу кодекснинг 27-моддаси биринчи қисми 1, 3, 4 ва 5-бандларида назарда тутилган ишлар бўйича келишув битимини тузишга йўл қўйилмаслиги кўрсатилган.
Демак, қонун талаби бўйича маъмурий судларда:
– идоравий норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар юзасидан низолашиш;
– сайлов комиссияларининг хатти-ҳаракатлари ё қарорлари юзасидан низолашиш;
– нотариал ҳаракатни амалга ошириш, фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзишни рўйхатга олиш рад этилганлиги ёки нотариуснинг ёхуд фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органи мансабдор шахсининг ҳаракатлари ё ҳаракатсизлиги юзасидан низолашиш;
– давлат рўйхатидан ўтказишни рад этиш ёхуд белгиланган муддатда давлат рўйхатидан ўтказишдан бўйин товлаш устидан шикоят қилиш тўғрисидаги ишлар бўйича келишув битимини тузишга йўл қўйилмайди.
Ҳар уччала кодексдаги келишув битими тузиш мумкин бўлмайдиган ҳолатлар ўхшашлиги шундаки, келишув битимининг шартлари учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига дахлдор бўлса, уни тузишга йўл қўйилмайди.
Келишув битимини тасдиқлашни рад қилиш асослари Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекс, Фуқаролик процессуал ва Иқтисодий процессуал кодексларда келтирилган. Фуқаролик процессуал кодекси талабларида келишув битими тасдиқлашни рад этишнинг 2 та, Иқтисодий процессуал кодексда 3 та асоси мавжуд бўлса, бундай асослар Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекс талаби бўйича 5 та ҳисобланади.
Фуқаролик процессуал ва Иқтисодий процессуал кодекслар талаблари бўйича ишда иштирок этаётган жавобгар вакили келишув битимини тақдиқлаши мумкин. Аммо маъмурий суд ишларини юритишда келишув битимини вакил орқали тасдиқлашга йўл қўйилмайди.
Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекс талаби бўйича тарафларнинг келишувига фақат жавобгарда маъмурий ихтиёрийлик, яъни дискрецион ваколат мавжуд бўлганда йўл қўйилади.
Маъмурий ихтиёрийлик деганда, бу маъмурий органнинг қонунийлик ва мақсадга мувофиқлигини ўз баҳолашига асосланиб, қонун билан рухсат этилган чоралардан бирини қўллаш ёки қўллашдан бош тортиш ҳуқуқи тушунилади.
Шу сабабли Фуқаролик процессуал ва Иқтисодий процессуал кодекслардан фарқли равишда, жавобгарда маъмурий ихтиёрийлик мавжуд бўлмаслиги, ўз-ўзидан, Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекс талаби бўйича келишув битими тасдиқлашни рад этиш учун асос бўлади.
Юқорида баён этилганлардан кўринадики, келишув битими институтининг амалга жорий этилиши томонлар манфаатини ҳимоя қилишда муҳим ўрин тутади.
Акмал Муродов,
Навоий вилояти
маъмурий суди раиси
