МУЛКДОРЛАР ҲУҚУҚИ — СУД ҲИМОЯСИДА
Адолатли қарор — жамият равнақининг кафолати. Ўз навбатида, бу том маънода демократик аҳамият касб этади. Шунинг учун ҳам мамлакатимизда мулкдорларнинг ҳуқуқлари кафолатланган.
Хусусан, Бош Қомусимизнинг 65-моддасига мувофиқ барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилиги ва ҳуқуқий жиҳатдан ҳимоя қилиниши таъминланади. Хусусий мулк дахлсиздир. Мулкдор ўз мол-мулкидан қонунда назарда тутилган ҳоллардан ва тартибдан ташқари ҳамда суднинг қарорига асосланмаган ҳолда маҳрум этилиши мумкин эмас.
Бугунги кунда судлар томонидан хусусий мулк эгалари ва мулкдорларнинг ҳуқуқлари кафолатли ҳимоя қилинмоқда. Шу ўринда фикримизни Пастдарғом туманлараро иқтисодий судида кўрилган бир иш мисолида давом эттирамиз.
Аввало иш тафсилотларига тўхталадиган бўлсак, Самарқанд шаҳар адлия бўлими «Toxir-R» хусусий корхонаси манфаатини кўзлаб, Пастдарғом тумани ҳокимлигига нисбатан судга даъво аризаси билан мурожаат қилган ва жавобгардан Пастдарғом тумани, Жума шаҳри, Амир Темур кўчасида жойлашган 1 242,75 кв. метрдан иборат ер майдонидаги бузилган автоуловлар тўхташ жойи ва музқаймоқ павильони бино-иншоотлари эвазига 908 462 000 сўм компенсацияни ундириб беришни сўраган.
Иш ҳолатларига кўра, Пастдарғом тумани ҳокимининг 2001 йил 31 августдаги 185/8-сонли қарори билан Пастдарғом тумани, Жума шаҳри, Амир Темур кўчасидан Т. Раҳмоновга шахсий автоуловлар тўхташ жойи қуриш учун 2 200 кв. метр ер майдони ажратиш тўғрисидаги туман ер танлаш ҳайъатининг 2001 йил 24 августдаги далолатномаси тасдиқланган.
Шунингдек, 2002 йил 22 апрелда ушбу бино-иншоотларни фойдаланишга топшириш тўғрисидаги давлат қабул ҳайъати аъзоларининг далолатномаси тасдиқланиб, автоуловлар тўхташ жойи 2 200 кв. метр, музқаймоқ павильони 193,6 кв. метр қилиб умумий майдони кўрсатилган.
Аниқланишича, Пастдарғом тумани ҳокимининг 2004 йил 13 апрелдаги 268-Қ-сонли қарори билан мазкур бино-иншоотлар эгаллаб турган 1 242,75 кв. метр ер майдони доимий фойдаланишга бириктириб берилиб, мулк ҳуқуқи белгиланган. Орадан кўп ўтмай, аниқроғи, 2004 йил 25 апрелда Самарқанд вилояти Бино-иншоотлар ва ер давлат кадастри бош бошқармаси томонидан «Toxir-R» хусусий корхонасига Пастдарғом тумани, Жума шаҳри, Амир Темур кўчасида жойлашган автоуловлар тўхташ жойи ва музқаймоқ павильони ер участкасига бўлган ҳуқуқи 0011521-сон, бино-иншоотларга бўлган ҳуқуқи 003743-сон билан давлат рўйхатидан ўтказилган.
Иш ҳужжатларидан аниқланишича, кейинчалик ушбу бино-иншоотлар жойлашган ер майдони маъмурий бино қурилиши учун берилгани сабабли бузиб ташланган, лекин мулк эгасига компенсация тўлови тўланмаган.
Бинобарин, Фуқаролик кодексининг 206-моддаси биринчи қисмига кўра, давлат органининг мулкдорнинг мол-мулкини олиб қўйишга бевосита қаратилмаган қарори муносабати билан, шу жумладан, мулкдорга қарашли уй, бошқа иморатлар, иншоотлар ёки экинлар жойлашган ер участкасини олиб қўйиш тўғрисидаги қарори муносабати билан мулк ҳуқуқининг бекор қилинишига қонунда белгиланган ҳоллар ва тартибдагина йўл қўйилади, бунда мулкдорга олиб қўйилган мол-мулкка тенг қимматли мол-мулк мулк ҳуқуқи асосида берилади ва унинг кўрган бошқа зарарлари тўланади ёки мулк ҳуқуқи бекор қилиниши билан етказилган зарар тўлиқ ҳажмда қопланади.
Шунингдек, ушбу кодекснинг 206-моддаси иккинчи ва учинчи қисмларида олиб қўйилаётган ер участкасидаги уйлар, бошқа иморатлар, иншоотлар ёки экинларнинг, шунингдек, ер участкасига бўлган ҳуқуқнинг бозор қийматини аниқлаш белгиланган тартибда баҳоловчи ташкилотлар томонидан амалга оширилиши зарарларнинг ўрни бозор қиймати бўйича олдиндан ва тўлиқ қоплангунига қадар уларни бузишга йўл қўйилмаслиги белгиланган.
Бундан ташқари «Хусусий мулкни ҳимоя қилиш ва мулкдорлар ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида»ги қонуннинг 19-моддасига кўра, давлат органининг мулкдорнинг мол-мулкини бевосита олиб қўйишга қаратилмаган қарори, шу жумладан, мулкдорга қарашли уй, бошқа иморатлар, иншоотлар ёки дов-дарахтлар жойлашган ер участкасини жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш тўғрисидаги қарори муносабати билан мулк ҳуқуқининг бекор қилинишига фақат қонунда белгиланган ҳолларда ва тартибда йўл қўйилади. Яъни етказилган зарарнинг ўрни эгалик қилувчига тўлиқ қопланиши шарт. Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар Кенгашларининг олиб қўйилаётган ер участкасида жойлашган кўчмас мулк объектларини бузиб ташлаш тўғрисидаги қарори фақат адлия органларининг ижобий хулосаси мавжуд бўлган тақдирда қабул қилинади.
Шу муносабат билан бериладиган компенсациянинг миқдори, тури ва уни бериш муддати назарда тутиладиган келишув мажбурий равишда нотариал тартибда тасдиқланиши лозим.
Аниқланишича, «Самарқанд вилояти кўчмас мулк ва сармоялар агентлиги» масъулияти чекланган жамиятининг 2023 йил 7 августдаги 74-сонли ҳисоботига кўра, «Toxir-R» хусусий корхонасига тегишли бўлган автоуловлар тўхташ жойи ва музқаймоқ павильони бино-иншоотлари бузилиши муносабати билан мулкдорга етказилган зарарнинг бозор қиймати 908 462 000 сўмни ташкил қилган.
Адлия вазирлиги ҳузуридаги Х. Сулаймонова номидаги Республика суд экспертизаси маркази Самарқанд вилоят бўлимининг 2023 йил 22 декабрдаги хулосасида “Самарқанд вилояти кўчмас мулк ва саромоялар агентлиги» масъулияти чекланган жамияти томонидан 2023 йил 7 августда тузилган кўчмас мулкни баҳолаш ҳисоботи илмий асослангани, ягона миллий баҳолаш стандарти ва меъёрий ҳужжатларига мос келиши қайд этилган.
Ўз ўрнида «Toxir-R» хусусий корхонаси раҳбари Самарқанд вилояти ҳокимлигига 2023 йил 8 июлда ариза билан мурожаат қилиб, автоуловлар тўхташ жойи ва музқаймоқ павильони бино-иншоотлари бузилгани муносабати билан корхонага компенсация ажратиб берилишида амалий ёрдам кўрсатишни сўраган. Мазкур мурожаат 2023 йил 13 июлда Пастдарғом тумани ҳокимлигига кўриб чиқиш учун юборилган. Бироқ Пастдарғом тумани ҳокимлиги томонидан компенсация тўлови тўлаб берилмаганлиги сабабли «Toxir-R» хусусий корхонаси судга даъво аризаси билан мурожаат қилиб, жавобгардан 908 462 000 сўм компенсация тўловини тўлаб беришни сўраган.
Пастдарғом туманлараро иқтисодий судининг 2024 йил 10 январдаги ҳал қилув қарорига мувофиқ, ушбу даъво аризаси тўлиқ қаноатлантирилиб, Пастдарғом тумани ҳокимлиги ҳисобидан «Toxir-R» хусусий корхонаси фойдасига 908 462 000 сўм компенсация тўловини ундириш белгиланди.
Хулоса ўрнида айтиш керакки, мамлакатимизда мулкдорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишда судларнинг қонуний, асосли ва адолатли қарорлар қабул қилиши жамиятда ижтимоий адолат ва қонунийликни таъминлаш, фуқаролар ва юридик шахсларнинг судларга нисбатан ишончи янада мустаҳкамланишига хизмат қилади.
Луқмонбой Асатов,
Пастдарғом туманлараро
иқтисодий суди раиси
