КОНСТИТУЦИЯВИЙ ҚОИДА ТАДБИРКОРЛАРНИНГ ҚОНУНИЙ МАНФААТЛАРИНИ СУД ОРҚАЛИ ҲИМОЯ ҚИЛИШДА МУҲИМ ЎРИН ТУТАДИ
Жорий йил биринчи ярмида иқтисодий судлар томонидан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилишга оид 35 минг 424 та иш кўриб чиқилиб, улар фойдасига 3,6 триллион сўм миқдорида маблағ ундирилиши белгиланган.
Шу ўринда бевосита ҳаётий мисолларга эътибор қаратсак, Андижон вилояти ҳокимлигининг “Ягона буюртмачи хизмати” инжиниринг компанияси ва “Экин-тикинлик қурувчи” масъулияти чекланган жамияти ўртасида юзага келган иқтисодий низо ҳам шундай тоифага мансуб.
Аниқланишича, 2018 йил 25 июнда инжиниринг компанияси ва масъулияти чекланган жамияти ўртасида 305-сонли пудрат шартномаси тузилган.
Ушбу шартномага мувофиқ, буюртмачи 2018 йил 28 июнь куни 207 миллион 450 минг сўмлик олдиндан тўловни амалга оширган. Шундан сўнг тадбиркор Асака тумандаги “Ниёзботир” маҳалласи ҳудудида жойлашган 42-умумтаълим мактаби биносида 374 миллион 384 минг 384 сўмлик таъмирлаш ишларини бажарган. Аммо инжиниринг компанияси қолган 166 миллион 934 минг 384 сўм маблағни тўлашни 5 йил мобайнида пайсалга солиб келган.
Шу боис масъулияти чекланган жамияти қолган ҳақини ундириш юзасидан Асака туманлараро иқтисодий судига даъво аризаси билан мурожаат қилган. Суднинг 2023 йил 9 январь кундаги ҳал қилув қарори билан инжиниринг компаниясидан корхона фойдасига 166 миллион 934 минг 384 сўм асосий қарз ва почта харажатларини ундириш белгиланган. Шундай бўлса-да, жавобгар қарзини яна 8 ой кечиктирган, яъни 2023 йил 9 август куни тўлаган. Бу ҳолат тадбиркорнинг ҳам соғлиғига, ҳам ишларига путур етказган. Бинобарин, у Хўжаобод туманлараро иқтисодий судига киритган даъво аризасида жавобгар ўз мажбуриятларини 5 йил давомида бажармаганини билдириб, кечиктирилган 166 миллион 934 минг 384 сўм асосий қарзнинг 50 фоизидан ортиқ бўлмаган миқдорда — 83 миллион 467 минг сўм пеня ҳамда Марказий банкнинг 14 фоизлик қайта молиялаш ставкасидан келиб чиққан ҳолда 116 миллион 854 минг сўм фоиз ундиришни сўраган.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, суд ушбу ишни кўришда масъулияти чекланган жамиятининг конституциявий ҳуқуқи устуворлигини инобатга олди. Зеро, Бош қомусимизнинг 55-моддасида “Ҳар ким ўз ҳуқуқ ва эркинликларини қонунда тақиқланмаган барча усуллар билан ҳимоя қилишга ҳақли. Ҳар кимга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органларининг ҳамда бошқа ташкилотларнинг, улар мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ва ҳаракатсизлиги устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади” дея белгиланган.
Шунингдек, Олий хўжалик суди Пленумининг 2007 йил 15 июндаги “Мажбуриятларни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун мулкий жавобгарлик тўғрисида”ги қарори 3-бандида агар шартномада айнан битта мажбуриятнинг бузилиши учун неустойкани ҳам жарима, ҳам пеня кўринишида тўлаш назарда тутилган бўлса, даъвогар фақатгина бир шаклдаги неустойкани талаб қилишга ҳақли экани қайд этилган.
Ушбу Пленум қарорининг 5-бандида эса, “Фуқаролик кодексининг 327-моддасида назарда тутилган бошқа шахсларнинг пул маблағларини ғариқонуний ушлаб қолиш, уларни қайтариб беришдан бош тортиш, уларни тўлашни бошқача тарзда кечиктириш ёхуд бошқа шахс ҳисобидан асоссиз олиш ёки жамғариш пул мажбуриятини бажармаганлик учун қўлланиладиган мулкий жавобгарлик бўлиб ҳисобланади”, дея қайд этилган.
Бундан кўринадики, инжиниринг компаниясига нисбатан банк фоизи ҳисоб ставкасини қўллаш мулкий жавобгарлик чораси ҳисобланади.
Қолаверса, юқоридаги Пленум қарорининг 11-бандига биноан, агар пул мажбуриятларини бажармаганлик ёки унинг бажарилишини кечиктирганлик учун Фуқаролик кодексининг 327-моддасида белгиланган фоизлар миқдори(ставкаси) пул мажбуриятлари бажарилишини кечиктириш оқибатларига очидан-очиқ номутаносиб бўлса, суд фоизларни қоплаш табиатини ҳисобга олиб, Фуқаролик кодексининг 326-моддасига мос ҳолда, кодекснинг 335-моддаси асосида фоизлар миқдорини (ставкаси) камайтиришга ёки кредиторга уни ундиришни бутунлай рад этишга ҳақли.
Юқорида қайд этилган асосларга таянган суд даъвони қисман қаноатлантириб, Андижон вилояти ҳокимлигининг “Ягона буюртмачи хизмати” инжиниринг компаниясидан “Экин-тикинлик қурувчи” масъулияти чекланган жамияти фойдасига 80 миллион сўм фоиз ундириш юзасидан ҳал қилув қарори қабул қилди.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш жоизки, тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш судлар зиммасидаги энг долзарб вазифалардан биридир. Зеро, тадбиркорлик фаолияти қанчалик ривожланса, халқимиз турмуш фаровонлиги, давлатнинг иқтисодий салоҳияти ҳам юксалиб бораверади.
Иброҳим ЖЎРАЕВ,
Хўжаобод туманлараро
иқтисодий суди раиси
