ТЕЗКОР-ҚИДИРУВ ФAОЛИЯТИНИ AМAЛГA ОШИРИШДА СУДЛAРНИНГ ЎРНИ
Кейинги йилларда мамлакатимизда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг қонунчилик ва ташкилий-ҳуқуқий базасини янада такомиллаштириш, халқаро стандартларни миллий қонунчиликка имплементация қилиш борасида муҳим чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Президентимиз томонидан 2024 йил 10 июнда имзоланган “Тезкор-қидирув ҳамда тергов фаолиятида шахснинг ҳуқуқи ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини янда кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармон бу борадаги яна бир муҳим қадам бўлди.
Ушбу Фармонга асосан инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини янада кучайтиришга қаратилган бир қатор чора-тадбирларни амалга ошириш белгиланди.
Биринчидан, жиноят ишлари бўйича судга қадар иш юритув даврида процессуал қарорларга санкция бериш масаласи жиноят ишлари бўйича туман, шаҳар судларида алоҳида судьялар – тергов судьялари томонидан кўриб чиқилиши тартиби жорий этилади. Жиноят ишлари бўйича туман, шаҳар судларида тергов судьяси лавозими киритилади.
Иккинчидан, жиноят ишлари бўйича судга қадар иш юритув даврида тергов судьяси томонидан процессуал қарорларга берилган санкциялар фақатгина апелляция инстанциясида Қорақалпоғистон Республикаси суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари, ҳарбий суд томонидан якка тартибда қайта кўриб чиқилиши тартиби белгиланди.
Учинчидан, тергов судьяларига маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни кўриб чиқиш ваколати берилади. Тергов судьялари томонидан кўриб чиқиладиган маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юқори инстанцияларда қайта кўриб чиқишнинг амалдаги тартиби сақлаб қолинади.
Шу ўринда тергов судьяси ким, унинг ваколатлари нималардан иборат, деган савол туғилиши табиий. Бунга жавобан шуни айтиш керакки, тергов судьяси – жиноят ишларини юритишнинг судга қадар бўлган босқичларида фаолият юритувчи, айблов ва ҳимоя тарафининг ҳаракатларини мувофиқлаштириб, назорат қилиб турувчи ҳамда уларнинг ўз ҳуқуқ ва ваколатларини амалга ошириши учун зарурий шарт-шароитларни яратиб берувчи масъул мансабдор шахсдир.
Ваколат доирасига кўра, тергов судьяси зиммасига Жиноят процессуал кодексида кўрсатилган ишни судга қадар юритиш жараёнида суднинг қарори ё ажрими талаб қилинадиган процессуал ҳаракатлар бўйича суд ваколатларининг барчаси ўтказилади.
Президент Фармонига мувофиқ, тергов судьяси бир қатор жиноят материаллар юзасидан санкциялар қўллаш масаласини кўриб чиқиш ваколатига эга бўлади. Бу ўринда, жумладан:
• қамоққа олиш ёки уй қамоғи тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш билан боғлиқ илтимоснома;
• қамоқда сақлаш ёки уй қамоғи муддатини узайтириш масалалари билан боғлиқ илтимоснома;
• паспортнинг (ҳаракатланиш ҳужжатининг) амал қилишини тўхтатиб туриш тўғрисидаги илтимоснома;
• мурдани эксгумация қилиш ҳақидаги илтимоснома;
• почта-телеграф жўнатмаларини хатлаш тўғрисидаги илтимоснома;
• тинтув ўтказиш ҳақидаги илтимоснома;
• телефонлар ва бошқа телекоммуникация қурилмаларидаги сўзлашувларни эшитиб туриш, улар орқали узатиладиган ахборотни олиш ҳақидаги илтимоснома;
• мол-мулкни хатлаш тўғрисидаги илтимоснома ҳақида сўз бормоқда.
Тергов судьясига қуйидаги жиноят материалларини, шу жумладан:
– айбланувчини лавозимидан четлаштириш тўғрисидаги илтимоснома;
– шахсни тиббий муассасага жойлаштириш ҳақидаги илтимоснома;
– айбланувчининг тиббий муассасада бўлиш муддатини узайтириш тўғрисидаги илтимосномаси;
– ушлаб туриш муддатини 48 соатга қадар узайтириш тўғрисидаги илтимоснома бўйича мажбурлов чоралари қўллаш масаласини кўриб чиқиш ваколати берилади.
Шунингдек, у прокурорнинг гувоҳ ва жабрланувчи ёки фуқаровий даъвогарнинг кўрсатмаларини олдиндан мустаҳкамлаш тўғрисидаги илтимосномасини кўриб чиқиш ваколатига ҳам эга бўлади.
Суд тизимининг мустақиллиги унинг бошқа бирор-бир органга бўйсунмаслиги кераклигини англатади. Суд тизимининг мустақиллиги барча демократик мамлакатларда одамларнинг асосий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун муҳим ҳисобланади.
Янги таҳрирдаги Конституциямизнинг 136-моддасида судьялар мустақиллиги ва уларнинг фақат қонунга бўйсуниши белгиланган. Шу сабабли тергов судьяси ўз фаолиятини мустақил амалга ошириб, фақат қонунга бўйсунади ҳамда тергов судьясига одил судловни амалга ошириш билан боғлиқ бўлмаган ҳар қандай вазифалар юклатилишига йўл қўйилмайди.
Тергов судьяси ўзига юклатилган вазифаларни адолатли ва холисона бажариши шарт.
Судьялар суд жараёнида ҳал қилувчи ўрин тутади. Улар адолатни таъминлаш ва барча иштирок этувчи томонларнинг ҳуқуқлари ҳимоя қилиниши учун жавобгардир. Aдолатли ва холис судьялар миллий ҳуқуқий тизим фаолияти учун жуда муҳим, чунки улар зиммасига одамлар ҳаётига сезиларли таъсир кўрсатадиган қарорларни қабул қилиш вазифаси юклатилган.
Ҳуқуқий нуқтаи назардан, судьялар қарор қабул қилишда объектив ва холис бўлиши ва қарорларини фақат қонун ва судда келтирилган далилларга асослаши керак. Aдолатли ва холис судьялар суд ҳокимиятининг бошқа ҳокимият тармоқларидан мустақил бўлишини таъминлайди.
Тергов судьяси қонун устуворлигини, ижтимоий адолатни, фуқароларни тинчлиги ва тотувлигини таъминлашга масъулдир.
Қонун устуворлиги – барча давлат ҳокимияти органлари фаолиятида Конституция ва қонунлар олий юридик кучга эга бўлиб, уларнинг бошқа ҳамма меъёрий ҳужжатлар ҳамда йўриқномалардан устун туришидир.
Қонун устуворлиги жамиятда демократия ва қонунчилик таъминланишига хизмат қилади.
Конституциямизда белгиланган қонун устуворлиги принципи жамиятимизда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашнинг муҳим кафолатидир. Қонун устуворлиги принципи ҳеч ким ҳеч қайси давлат органи мансабдор шахси ёки фуқаро қонунга бўйсуниш мажбуриятидан холи эмаслигини ва қонунни бузган тақдирда жавобгарликка тортилиши муқаррарлигини ифодалайди.
Тергов судьяси фуқаролар ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини суд йўли билан самарали ҳимоя қилади.
Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимиз суд-тергов фаолияти соҳасидаги ислоҳотлар келгусида Конституция устуворлиги, фуқароларнинг одил судловга бўлган ишончини ошириш, тергов устидан суд назоратини кучайтиришга хизмат қилади.
Адҳамжон Мирзаев,
Наманган вилояти суди раисининг ўринбосари —
жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати раиси
