ЯРАШУВ ИНСТИТУТИНИ ҚЎЛЛАШНИ КЕНГАЙТИРИШ МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚБУЗАРЛИК ОҚИБАТЛАРИНИ КАМАЙТИРИШНИНГ МУҲИМ ОМИЛИ
Инсонпарварлик ва кечиримлилик каби умумбашарий қадриятларни ўзида мужассам этган ярашув институти бугунги кунда миллий қонунчилигимиздан мустаҳкам ўрин олган эзгу мақсад — инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг кафолатли ҳимоясига хизмат қилмоқда.
Мустақилликнинг дастлабки йилларида суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш борасида муҳим вазифа – ўтмиш асоратларидан имкони борича тезроқ қутулиш, шахс, унинг яқинларига жисмоний ва маънавий азоб берадиган, унинг қадр-қимматини камситадиган жазо турлари, жазолашнинг репрессив усулларидан воз кечиш, озодликдан маҳрум қилиш ҳолларини қисқартириш ҳисобига қонунчиликнинг адолат ва инсонпарварлик тамойилларини кучайтириш ҳамда амалда қўлланишини таъминлаш зарур эди. Шу мақсадда ривожланган демократик мамлакатларда қўлланиб келинаётган тамойил ва талабларга жавоб берадиган мезонлар асосида ҳуқуқбузарлик ва жазо тизими қайта кўриб чиқилиб, амалдаги Жиноят, Жиноят-процессуал ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларга янги қоидалар киритилгани, айниқса, 2001 йил 29 августдаги жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши ҳақидаги қонун муҳим аҳамиятга эга бўлганини алоҳида таъкидлаш зарур.
Ушбу қонун асосида миллий қонунчилигимизда илк бор ярашув институти жорий этилди, Жиноят кодексининг 66-1-моддасида ярашилгани муносабати билан шахсни жиноий жавобгарликдан озод қилиш назарда тутилди.
Мазкур ҳуқуқий институт жорий этилгандан буён ўтган қарийб йигирма уч йил давомида қонунчилик янада такомиллаштирилиб, жиноят процессларида уни қўллаш доираси тобора кенгайиб бораётгани унинг вақт синовларидан муваффақиятли ўтаётгани, жиноий ҳуқуқий муносабатларни эркинлаштириш, фуқароларнинг қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилишда самарали восита сифатида хизмат қилаётганидан дарак беради.
Мазкур институт эндиликда маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги ишларда ҳам қўлланила бошланганини алоҳида таъкидлаш керак. Бунга 2021 йил 4 октябрдаги “Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига қўшимча ва ўзгартишлар киритиш ҳақида”даги қонун ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилмоқда.
Қонунга асосан ярашилгани муносабати билан шахсни маъмурий жавобгарликдан озод қилиш асослари Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 21-2-моддасида белгилаб қўйилди. Унга кўра, 12 турдаги маъмурий ҳуқуқбузарликлар — туҳмат (40-модда), ҳақорат қилиш (41-модда), фуқароларнинг турар жойи дахлсизлигини бузиш (45-модда), фуқарога маънавий ёки моддий зарар етказиши мумкин бўлган маълумотларни ошкор этиш (46-модда), шахсий ҳаёт дахлсизлигини бузиш (46-1-модда), енгил тан жароҳати етказиш (52-модда), мулкни қасддан нобуд қилиш ёки унга зарар етказиш (61-2-модда), экинзорларни пайҳон қилиш, қишлоқ хўжалик экинларининг далада тўплаб қўйилган ҳосилига зарар етказиш ёки уни йўқ қилиб юбориш, кўчатларга шикаст етказиш (104-модда), транспорт воситалари ҳайдовчиларининг йўл ҳаракати қоидаларини бузиши жабрланувчига енгил тан жароҳати ёки анча миқдорда моддий зарар етказилишига олиб келиши (133-модда), ҳайдовчиларнинг йўл ҳаракати қоидаларини бузиши транспорт воситалари ёки бошқа мол-мулкнинг шикастланишига олиб келиши (134-модда), майда безорилик (183-модда) ҳамда ўзбошимчалик (200-модда) содир этган шахс ўз айбига иқрор бўлса, жабрланувчи билан ярашса ва етказилган зарарни бартараф этса, суд уни маъмурий жавобгарликдан озод қилиб ишни тугатиши мумкин.
Эслатиш жоизки, ушбу қонун қабул қилингунга қадар маъмурий ҳуқуқбузарликларга оид ишлар бўйича юқорида кўрсатилган ярашув шартлари бажарилган ҳолларда ҳам шахсни маъмурий жавобгарликдан озод қилиб бўлмас эди. Эр-хотин, қариндош-уруғ, қўни-қўшни, таниш-билишлар ва ҳамкасблар ўртасида арзимаган келишмовчилик туфайли содир бўладиган жанжаллар оқибати бартараф этилгандан сўнг аксарият ҳолларда тарафлар ярашган бўлса ҳам ҳуқуқбузарлар маъмурий жазога тортилар эди.
Жиноят ва маъмурий ҳуқуқбузарликка оид ишларни ҳал қилишдаги номутаносиб процессуал тартиблар, яъни жиноят процессида ярашув институти қоидаларини татбиқ этиш мумкин бўлган айни вақтда маъмурий ҳуқуқбузарликларга доир ишларда қўллаб бўлмаслиги номутаносиб ҳолатни юзага келтирар эди. Маъмурий ишларга ярашув институти жорий этилиши билан бу каби ҳолатларга қисман барҳам берилди.
“Қисман” дейилишининг сабаби шундаки, ҳозирда маъмурий ҳуқуқбузарликларга оид ишларда ярашув институтини қўллаш доираси анча тор. Аниқроқ айтганда, буни ярашув институти татбиқ этиладиган Жиноят кодексининг моддалари сони 47 та бўлгани ҳолда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексидаги атиги 12 та моддада назарда тутилган ҳуқуқбузарликларга нисбатан ярашув қоидалари қўлланишидан ҳам яққол кўриш мумкин.
Бу ҳолатни ҳаётий мисоллар асосида таҳлил этадиган бўлсак, Ж. уйида бир рўзғор асосида яшаётган Н. билан жанжаллашиб қолади ва унга соғлиғи қисқа вақтга бузилишига сабаб бўлган енгил тан жароҳати етказиб, оилавий зўравонлик содир қилган. Дастлабки терговда Ж. айбига иқрор ва қилмишига чин кўнгилдан пушаймон бўлиб, кечирим сўраб, жабрланувчига етказилган моддий зарарни қоплаган.
Суднинг ажримига кўра, Ж.га нисбатан Жиноят кодексининг 126-1-моддаси 3-қисми билан юритилган жиноят иши тарафлар ярашгани муносабати билан тугатилиб, у жиноий жавобгарликдан озод қилинган.
Бошқа бир ҳолатда Д. турмуш ўртоғи М. билан арзимаган сабабга кўра, жанжаллашиб, унинг шаъни ва қадр-қимматини таҳқирлаб, яқин қариндошларидан ажратиб, оилавий зўравонлик содир этган. Кейинчалик Д. қилмишидан пушаймон бўлиб, жабрланувчи билан ярашиб, етказилган зарарни қоплаган. Жабрланувчи М. судга ярашув ҳақида ариза тақдим қилганига қарамасдан, Д. маъмурий жазога тортилган. Чунки оилавий зўравонлик (Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 59-2-моддаси) содир этган шахсга нисбатан Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 21-2-моддаси татбиқ этилмайди.
Аҳамиятли томони шундаки, маъмурий жавобгарликдан фарқли равишда жиноий жавобгарликни юзага келтирадиган оилавий (маиший) зўравонлик (Жиноят кодексининг 126-1-моддаси биринчи, иккинчи, учинчи ва тўртинчи қисмлари) ҳаракатларини содир этган шахс Жиноят кодексининг 66-1-моддасида назарда тутилган ярашув шартларини бажарган тақдирда, у жиноий жавобгарликдан озод қилиниши мумкин.
Ярашув институтининг амалда кенг қўлланиб келинаётганининг асосий сабаби унинг халқимизнинг кечиримлилик, бағрикенглик каби фазилатларига монандлиги ҳисобланади. Ҳуқуқбузарлик содир этган шахсни жабрланувчи билан ярашгани туфайли жавобгарликдан озод қилиниши нафақат унинг ўзи, балки яқинлари учун ҳам катта маънавий ва тарбиявий аҳамият касб этади.
Шунинг учун эр-хотин, қариндош-уруғ, қўни-қўшни, таниш-билишлар ва ҳамкасблар ўртасидаги арзимас келишмовчиликларнинг адоватга айланиб кетишининг олдини олиш, фуқароларнинг қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш мақсадида ярашув институти қўлланиладиган маъмурий ҳуқуқбузарликлар доираси янада кенгайтирилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Бинобарин, маъмурий ишлар бўйича ярашув институтининг кенгроқ жорий этилиши юқорида қайд этилган салбий оқибатларнинг олдини олиш, оилаларнинг тинчлик-тотувлигини таъминлаш, эр-хотин, қариндош-уруғ, қўни-қўшни, таниш-билишлар ва ҳамкасблар ўртасидаги зиддиятларнинг барҳам топиши, жиноятчилик ва ҳуқуқбузарликларнинг камайиши, энг муҳими, фуқароларнинг ҳақ-ҳуқуқларини таъминлашга хизмат қилиши шубҳасиз.
Хайруллохон Камолов,
жиноят ишлари бўйича
Чирчиқ шаҳар суди раиси
